Heeresfeldbahn
Heeresfeldbahn (niem. wojskowa kolej polowa, w skrócie HF lub HFB) - niemieckie lub austriackie (Rollbahn) prowizoryczne linie kolejowe budowane przez wyspecjalizowane oddziały wojsk kolejowych (Eisenbahnpionieren) w celu transportu żołnierzy i zaopatrzenia. Najczęściej były to linie wąskotorowe układane w szybkim tempie z przęseł patentowych na poligonach lub na zapleczu frontu podczas działań wojennych.
Historia
Po wojnie Prusko-Francuskiej w latach 1870-1871 stało się jasne, że kolej może odegrać kluczową rolę podczas działań zbrojnych, pozwalając na szybkie przerzucanie wojsk z głębi kraju na front oraz umożliwiając sprawne dostarczanie zaopatrzenia dla walczących oddziałów. Symbolem nowego podejścia do prowadzenia wojny stało się stwierdzenie szefa sztabu Armii Pruskiej Helmuta von Moltke: "Nie budujcie twierdz, budujcie koleje!" W związku z tym już w 1871 zostały powołane pierwsze wyspecjalizowane oddziały kolejowe w wojsku pruskim. Po zjednoczeniu Niemiec oddziały te weszły w skład nowej armii Cesarstwa Niemieckiego.
Przed I wojną światową w Niemczech przyjęto jako standardową szerokość toru 600 mm[1], podczas gdy w Austrii stosowano typową dla wąskotorowych kolei austriackich szerokość 760 mm oraz 700 mm w przypadku lekkich kolei dowozowych (Förderbahn). Największą rolę wojskowe koleje polowe odegrały podczas I wojny światowej, gdy ich linie były masowo budowane przez wszystkie armie biorące udział w walkach. Miały zapewniać sprawny dowóz wojska, materiałów i sprzętu podczas prowadzenia działań wojennych. Umożliwiały również ewakuację rannych. Po przesunięciu linii frontu były rozbierane lub przeznaczane do innych funkcji (transport płodów rolnych, drewna a nawet przewozy pasażerskie). W chwili zakończenia I wojny światowej wiele niemieckich i austriackich kolei polowych wraz ze sprzętem znalazło się na terenach okupowanych (nim. w odrodzonej II RP) i zostało skonfiskowanych.
Postanowienia Traktatu Wersalskiego zakazywały Niemcom posiadania oddziałów wojsk kolejowych. Ich tabor i materiały były przekazywane innym państwom w ramach reparacji wojennych albo odsprzedawane na potrzeby cywilne. Należy zauważyć, że znaczna podaż stosunkowo nowoczesnego, prostego w obsłudze i taniego sprzętu przyczyniła się do gwałtownego rozwoju przemysłowych kolei wąskotorowych w latach '20 również w Polsce. Jednocześnie w okresie międzywojennym stało się jasne, że wobec rozwoju transportu drogowego, artylerii i lotnictwa militarne znaczenie wąskotorowych kolei polowych będzie stopniowo malało.
Oddziały wojsk kolejowych w strukturach Wehrmachtu zostały utworzone dopiero w 1939 roku. Mimo, że ich głównym zadaniem miała być odbudowa i obsługa normalnotorowych linii magistralnych na terenach zajętych, przewidywano również ich wykorzystanie przy budowie i eksploatacji polowych kolei wąskotorowych. Podczas II wojny światowej typowe wojskowe koleje polowe były budowane raczej sporadycznie (przykładem może być linia na Mierzei Wiślanej wybudowana przez Wehrmacht na początku 1945 roku). Wojska kolejowe zgodnie z założeniami zajmowały się przede wszystkim usuwaniem zniszczeń i ewentualną rozbudową głównych korytarzy tranzytowych w okupowanej Europie.
Tabor
Zarówno Niemcy jak i Austriacy stworzyli szereg konstrukcji taboru przewidzianych specjalnie do obsługi wojskowych kolei polowych.
Lokomotywy niemieckie
do 1918 r.
Przed I wojną światową wojska niemieckie zamawiały głównie parowozy podwójne typu Cn2t + Cn2t Zwilling oraz Dn2t Brigadelokomotive. Jednocześnie pracowano nad kolejnymi konstrukcjami, które jednak na ogół nie weszły do masowej produkcji. Wyjątkiem były lokomotywy Cn2t o mocy 50 KM, których 150 sztuk wyprodukowała w latach 1914-1918 firma Orenstein & Koppel (dodatkowo 4 maszyny o podobnych parametrach dostarczył Krauss). W ostatnim okresie wojny opracowano nowe lokomotywy En2t, które miały zastąpić nieco słabszą Brigadelokomotive. Ponieważ jednak większość z nich zbudowano już po zakończeniu wojny, nie były eksploatowane przez wojsko, lecz od razu z magazynów demobilizacyjnych trafiły do odbiorców cywilnych. Lokomotywy niemieckich kolei polowych oznaczano kolejnymi numerami z zakresu[2]:
| Zakres numeracji | Typ parowozu | Lata budowy | Uwagi |
|---|---|---|---|
| 1 do 200 | Cn2t Cn2t+Cn2t Zwilling |
1894-1905 | W większości lokomotywy podwójne oznaczane jednym numerem HF oraz literami A i B[3] |
| 201 do 301 | Dn2t Brigadelokomotive | 1905 - 1914 | |
| 302 | Dn2t | 1911 | Prototyp przygotowany przez Orenstein & Koppel[4] |
| 303 do 356 | Dn2t Brigadelokomotive | 1914 - 1915 | |
| 357 do 361 | Dn2t Brigadelokomotive | 1914 | Zapasowe kotły do lokomotyw |
| 362 do 1140 | Dn2t Brigadelokomotive | 1914 - 1918 | |
| 1141 do 1200 | Luka numeracyjna | ||
| 1201 do 2084 | Dn2t Brigadelokomotive | 1918 - 1919 | |
| 2085 do 2088 | En2t | 1917 - 1918 | Prototypy |
| 2089 do 2635 | Dn2t Brigadelokomotive | 1918 - 1919 | |
| 2636 do 2671 | En2t | 1918 - 1919 | |
| 2672 do 2683 | Luka numeracyjna | ||
| 2684 do 2745 | Dn2t Brigadelokomotive | 1918 - 1919 | |
| 2746 do 2790 | Luka numeracyjna | ||
| 2791 do 2823 | Dn2t Brigadelokomotive | 1919 | |
| 2824 do 2842 | Luka numeracyjna | ||
| 2843 do 2853 | Dn2t Brigadelokomotive | 1919 | |
| 2854 do 2896 | En2t | 1919 |
Niezależenie od wyżej wymienionych oddziały saskie eksploatowały swoje własne typy lokomotyw na tor 750 mm.
Lata 1919 - 1945
Szybka rozbudowa Wehrmachtu i związane z nią odtworzenie oddziałów kolejowych tuż przed wybuchem II wojny światowej zmusiły władze wojskowe do sięgnięcia po istniejące rozwiązania lokomotyw przemysłowych oferowane przez niemieckich producentów. Równocześnie jednak rozpoczęto prace nad nowymi konstrukcjami, które w pełni zaspokoić miały potrzeby armii. Przy okazji pojawił się problem wyboru szerokości toru: pozostać prze 600 mm, czy zmienić na 750 mm. Pierwsza szerokość pozwalała na szybszą budowę linii kolejowych w trudnym terenie, jednak zastosowanie większego rozstawu poprawiało możliwości przewozowe umożliwiając również transport pojazdów pancernych. Dodatkowo przyjęcie szerokości 750 mm miało pozwolić na wykorzystanie systemów kolejek wąskotorowych istniejących na wschodzie Europy.[5]. Ostatecznie zadecydowano o równoległym rozwijaniu obu szerokości. Projektowany tabor miał się charakteryzować możliwością łatwej przebudowy z 600 na 750 mm i odwrotnie poprzez przesunięcie kół na osiach. Przed i w trakcie II wojny światowej na potrzeby oddziałów kolejowych Wehrmachtu powstały następujące typy lokomotyw:
Lokomotywy parowe:
- HF 70 C (KDL 12)[6]
- HF 110 C
- HF 160 D (KDL 11)
- HF 210 E (erst HF 191)
Lokomotywy spalinowe:
Przypisy
- ↑ Wyjątkiem były wojska saskie, które stosowały tor o szerokości 750 mm.
- ↑ Informacje na podstawie: Oktawian Duda, Zygmunt Świerzewski, Krzysztof Zintel: Leśnie kolejki wąskotorowe południowo-wschodniej Polski, Poznański Klub Modelarzy Kolejowych, Poznań 1995, ISBN 83 901902-2-2
- ↑ Według heeresfeldbahn.de zbudowano 182 parowozy podwójne. Część zakresu numeracyjnego pozostała wolna.
- ↑ Nr fabryczny 5020/11, PKP: Tx2-355, zachowana w muzeum w Wenecji koło Żnina.
- ↑ Na terenach Cesarstwa Rosyjskiego (włącznie z Królestwem Polskim) szerokość toru 750 mm uznawana była za standardową i jedyną dopuszczalną w przypadku kolei wąskotorowych. W efekcie zdecydowana większość linii w Polsce, krajach bałtyckich i ZSRR miała szerokość 750 mm.
- ↑ KDL (Kriegsdampflokomotive) - wojenna lokomotywa parowa
- ↑ KML (Kriegsmotorlokomotive) - wojenna lokomotywa spalinowa)