Kętrzyńska Kolej Dojazdowa
| Kętrzyńska Kolej Dojazdowa | |
| |
| Poprzednie nazwy: Rastenburg - Sensburger Kleinbahn | |
| Rok budowy | 1898 |
| Zleceniodawca budowy | Powiat kętrzyński (Kreis Rastenburg), Powiat mrągowski (Kreis Sensburg) |
| Rok rozbiórki | 1945, 1971 |
| Rozstaw szyn | 750 mm
|
| Linie rozebrane | Kętrzyn Wąsk. (Rastenburg Klbf) - Sławkowo (Reimsdorf) - Mrągowo Park (Sensburg Klbf) - Mrągowo Wąsk. (Sensburg Stbf)
|
| Długość zlikwidowanych linii | ok. 127 km |
| Stacje styczne z koleją normalnotorową | Kętrzyn Wąsk. (Rastenburg Klb.), Mrągowo Wąsk. (Sensburg Stbf), Nordenbork Wąsk. (Nordenburg Klbf)*, Gierdawy Wąsk. (Gerdauen Klbf)** |
| Inne ważniejsze stacje | Sławkowo (Reimsdorf), Mrągowo Park (Sensburg Klbf), Ryn (Rhein), Winda (Wenden), Barciany (Barten), Srokowo (Drengfurth) |
| *) Od 1945 r. Kryłowo (Крылово) w obwodzie kaliningradzkim Federacji Rosyjskiej **) Od 1945 r. Żeleznodorożnyj (Железнодорожный) w obwodzie kaliningradzkim Federacji Rosyjskiej | |
| Operatorzy | |
| Nazwa Operatora | Okres działalności |
| Ostdeutsche Eisenbahn-Gesellschaft | 1898 - 1945 |
| PKP | 1945 - 1971
|
| ' | |
Kętrzyńska Kolej Dojazdowa – nieistniejąca kolej wąskotorowa o prześwicie toru 750 mm położona na terenie obecnego województwa warmińsko-mazurskiego oraz częściowo w obwodzie kaliningradzkim Federacji Rosyjskiej. Sieć połączeń lokalnych powstawała na przełomie XIX i XX w. i w okresie I wojny światowej osiągnęła łączną długość ok. 127 km. Linie rozebrane w 1945 roku zostały częściowo odbudowane przez administrację polską i eksploatowane do początku lat '70 XX w.
Historia
Kętrzyn pierwsze połączenia kolejowe zawdzięcza działalności Towarzystwa Wschodniopruskiej Kolei Południowej (Ostpreußische Südbahn-Gesellschaft), która w latach '60 XIX zbudowała linię łączącą Królewiec przez Korsze, Kętrzyn, Giżycko, Ełk z granicą Cesarstwa Rosyjskiego w Prostkach/Grajewie (gdzie wkrótce uzyskano połączenie z siecią kolei rosyjskich). W kolejnych latach dał się jednak odczuć brak połączeń lokalnych, których budowa ze względu na niewielką gęstość zaludnienia i słabo rozwinięty przemysł nie była atrakcyjna dla prywatnych inwestorów. Budowa normalnotorowych linii znaczenia miejscowego przez państwo nie zaspokajała potrzeb. Sytuacja zmieniła się diametralnie wraz z uchwaleniem Ustawy o Kolejkach, która stworzyła warunki do budowy lokalnych połączeń kolejowych przez firmy prywatne przy finansowym współudziale samorządów i państwa.
W połowie lat '90 XIX w. we władzach powiatów kętrzyńskiego (Kreis Rastenburg) i mrągowskiego (Kreis Sensburg) powstała koncepcja budowy kolejki, która połączyłaby Kętrzyn (Rastenburg), Barciany (Barten), Srokowo (Drengfutrth) i Mrągowo (Sensburg)[1]
W 1896 koncepcja została doprecyzowana. Miały powstać następujące linie:
- Mrągowo (Sensburg) - Kętrzyn (Rastenburg) - Barciany (Barten),
- Barciany (Barten) - Ogródki (Baumgarten) - Skandławki (Skandlack),
- odgałęzienie od linii Kętrzyn - Mrągowo koło Sławkowa (Reimsdorf) lub Wólki (Wolka) przez (Eichmedien) do Salpika (Salpkeim)[2].
Koncesji na budowę i eksploatację odcinka Kętrzyn - Winda - Barciany - Ogródki - Skandławki (59,767 km) udzielono 11 grudnia 1896 roku, zaś odcinka Kętrzyn - Mrągowo z odgałęzieniem z Wólka - Salpik (23,080 km) - 11 Marca 1897 roku. Obie koncesje miały obowiązywać przez 60 lat.
Powiaty uzyskały ponadto pomoc ze strony państwa w wysokości 1/3 planowanego kapitału zakładowego (lecz nie więcej niż 1 885 539 / 3 = 628 513 Marek). Ostatecznie na kapitał zakładowy Kolejki Kętrzyńsko - Mrągowskiej (Rastenburg - Sensburger Kleinbahn) w wysokości 1 885 539 M składały się następujące udziały:
- 475 513 M - Powiat kętrzyński,
- 163 000 M - Powiat mrągowski,
- 628 513 M - Państwo pruskie,
- 628 513 M - Prowincja Prusy Wschodnie[3].
Właścicielem kolejki miały pozostać powiaty, zaś budowę i prowadzenie ruchu powierzono Spółce Akcyjnej Kolejek Wschodnioniemieckich Ostdeutsche Kleinbahn-AG (która w roku 1899 zmieniła nazwę na Wschodnioniemieckie Towarzystwo Kolejowe Ostdeutsche Eisenbahn-Gesellschaft - ODEG). Firma ta powiązana była kapitałowo z Towarzystwem Akcyjnym Komunikacyjnym (Aktiengesellschaft für Verkehrswesen) i firmą Lenz & Co.
Kolejkę zaprojektowano jako wąskotorową o szerokości toru 750 mm. Główną stację przeładunkową z parowozownią zlokalizowano w Kętrzynie przy dworcu kolei normalnotorowej. Ze jej wschodniej części wyprowadzono dwie linie, jedną na północ w kierunku Windy, gdzie rozgałęziała się w kierunku Barcian i Skandławek oraz Srokowa, drugą na południe w kierunku Sławkowa i dalej do Mrągowa lub Salpika.
Jako pierwszą oddano do użytku 1 maja 1898 roku linię Kętrzyn - Winda - Barciany - Skandławki (31,5 km) z odgałęzieniem Winda - Srokowo (12,9 km). Miesiąc później uruchomiono odcinek Kętrzyn - Mrągowo Park (29,8 km) z odgałęzieniem Sławkowo - Salpik (9,1 km).
Mimo, że równolegle z budową kolejki powstała w Mrągowie kolej normalnotorowa (Czerwonka - Mrągowo - Ruciane Nida), początkowo nie było połączenia kolejki z dworcem kolei państwowej. Odcinek Mrągowo Park (Sensburg Kleinbahnhof) - Mrągowo Wąsk. (Sensburg Staatsbahnhof) (2,8 km) oddano do użytku dopiero 18 grudnia 1904 roku dla ruchu towarowego i 7 lipca 1905 roku dla przewozów pasażerskich[4].
Wcześniej, bo 8 listopada 1903 roku uruchomiono przewozy na odcinku Salpik (Salpkeim) - Ryn (Rhein) (9,7 km). Budowa związana była z przyłączeniem się do spółki powiatu giżyckiego (Kreis Lötzen), na którego terenie położony był ten odcinek. Oznaczało to również zmianę nazwy kolejki na Kolejkę Kętrzyńsko - Mrągowsko - Giżycką (Rastenburg - Sensburg - Lötzener Kleinbahn).
Powyższe inwestycje doprowadziły do powstania sieci lokalnych połączeń o długości 95,7 km i stan ten utrzymywał się przez kolejne lata.
20 grudnia 1910 roku kolejka została przekształcona w spółkę z ograniczoną odpowiedzialnością, co oznaczało kolejną zmianę nazwy[5]. Od ok. 1914 roku stosowano nazwę Kolejka Kętrzyńska Sp. z o.o. (Rastenburger Kleinbahnen GmBH).
Rosyjska ofensywa w początkowym okresie I wojny światowej zakłóciła funkcjonowanie kolejki jednak po bitwie pod Tannenbergiem i wyparciu Rosjan z Prus Wschodnich sytuacja wróciła do normy na tyle, że wspólnie z kolejką wystrucką (Insterburger Kleinbahnen) rozpoczęto budowę połączenia Skandławki - Kanał Mazurski - Nordenbork Wąsk (Nordenburg Klbf, obecnie Kryłowo w obwodzie kaliningradzkim Federacji Rosyjskiej). Otwarta 25 lipca 1916 roku linia o długości 13,8 km połączyła sieci dwóch kolejek zarządzanych przez ODEG[6]. Ostatnim uzupełnieniem sieci kolejki kętrzyńskiej była otwarta 15 czerwca 1917 roku linia Skandławki - Gierdawy Wąsk. (Gerdauen Klbf, obecnie Żeleznodorożnyj w obwodzie kaliningradzkim Federacji Rosyjskiej)[7] o długości 19,7 km. Tym samym długość linii Kolejek Kętrzyńskich osiągnęła maksymalną długość 127,3 km.
Ostatni okres I wojny światowej i lata powojenne były bardzo ciężkie dla gospodarki Niemiec. Odbiło się to bardzo negatywnie na kondycji kolejek wąskotorowych. Dochodowa przed 1914 rokiem kolejka kętrzyńska zaczęła przynosić straty, które z każdym rokiem rosły. O ile w całym okresie od 1914 do 1917 roku wyniosły 120 377 M, to w roku obrachunkowym 1917/18 było to 64 243 M, zaś w 1918/19 już 173 391 M. Pogłębienie tego trendu mogło doprowadzić do upadku firmy ODEG zarządzającej kolejką.
Jednym ze sposobów na ograniczenie ryzyka oraz kosztów prowadzenia działalności było połączenie wszystkich kolejek zarządzanych przez ODEG w jeden organizm. 30 czerwca 1924 roku Kolejki Kętrzyńskie Sp. z o.o. zostały połączone z innymi wschodniopruskimi kolejkami należącymi do ODEG. Powstałemu w ten sposób przedsiębiorstwu nadano nazwę Kolejki Wschodniopruskie SA (Ostpreußische Kleinbahnen AG). Siedzibę zarządu zlokalizowano w Królewcu. Poza kolejką kętrzyńską w skład Kolejek Wschodniopruskich SA weszły min:
L.p. |
Nazwa |
Szerokość toru |
Długość linii |
Uwagi |
|---|---|---|---|---|
| 1 | Insterburger Kleinbahnen (Kolejki Wystruckie) | 750 mm | 221 km | |
| 2 | Königsberger Kleinbahn (Kolejka Królewiecka) | 750 mm | 58,6 km | |
| 3 | Ortelsburger Kleinbahn (odcinek Pupy - Rozogi) | 600 mm | 15,4 km | |
| 4 | Treuburger Kleinbahnen (Kolejki Oleckie) | 1000 mm | 43,1 km | |
| 5 | Schloßberger Kleinbahnen | 1000 mm | 60,8 km | |
| 5 | Lycker Kleinbahn (Kolejka Ełcka) | 1000 mm | 48,0 km | |
| 6 | Wehlau–Friedländer Kreisbahnen | 750 mm | 65,8 km | |
| 7 | Kleinbahn Wöterkeim - Schippenbeil (Kolejka Wiatrowiec - Sępopol) | 1435 mm | 5,0 | Od 1930 roku |
Okres drugiej wojny światowej wiązał się ze wzrostem przewozów i tym samym przedłużył funkcjonowanie kolejki. Funkcjonowała ona do stycznia 1945 roku, gdy ofensywa armii czerwonej doprowadziła do zajęcie Prus Wschodnich przez Armię Czerwoną.
Tabor
Pierwsze lokomotywy zamówiono w fabryce Union Giesserei Königsberg i były to dwucylindrowe tendrzaki na parę nasyconą z ostoją zewnętrzną, trzema osiami wiązanymi i jedną toczna z przodu o dość nietypowym wyglądzie. Maszyny o numerach fabrycznych 912 - 917 z 1897 roku na kolejce oznaczono numerami 1 - 6 i w celu powiększenia zasięgu stosowano do nich tendry doczepne. Kolejną lokomotywę tego samego typu (nr fabr. 1316) zakupiono u tego samego producenta w 1904 roku i na kolejce oznaczono numerem 7. W 1912 roku przybył trzyosiowy tendrzak z fabryki Maffei (nr fabr. 3638/1912), zaś dwa lata później pojawiły się dwa trzyosiowe parowozy wyprodukowane przez firmę Arnold Jung Lokomotivfabrik, Jungenthal (2116/1914, 2117/1914). Spadające przewozy i związane z nimi kłopoty finansowe spowodowały, że kolejnych maszyn już nie zamawiano. Parowozy zostały prawdopodobnie wywiezione w 1945 roku wgłąb Związku Radzieckiego.
| Nr boczny |
Typ |
Producent |
Nr fabryczny |
Rok produkcji |
|---|---|---|---|---|
| 1 | C1n2t+t | Union Giesserei Königsberg | 912 | 1897 |
| 2 | C1n2t+t | Union Giesserei Königsberg | 913 | 1897 |
| 3 | C1n2t+t | Union Giesserei Königsberg | 914 | 1897 |
| 4 | C1n2t+t | Union Giesserei Königsberg | 915 | 1897 |
| 5 | C1n2t+t | Union Giesserei Königsberg | 916 | 1897 |
| 6 | C1n2t+t | Union Giesserei Königsberg | 917 | 1897 |
| 7 | C1n2t+t | Union Giesserei Königsberg | 1316 | 1904 |
| 8 | Cn2t | Lokomotivfabrik Maffei, München-Hirschau | 3638 | 1912 |
| 9 | Cn2t+t | Arnold Jung Lokomotivfabrik, Jungenthal | 2116 | 1914 |
| 10 | Cn2t+t | Arnold Jung Lokomotivfabrik, Jungenthal | 2117 | 1914 |
30 września 1897 na stanie kolejki były 4 parowozy, 4 wagony osobowe i 30 wagonów towarowych przypisanych do linii na północ od Kętrzyna. W ciągu kolejnego sprowadzono kolejne 2 parowozy, 2 wagony osobowe i 14 towarowych do obsługi odcinka Kętrzyn - Mrągowo z odgałęzieniem do Salpika.
Przypisy
- ↑ Zeitschrift für Kleinbahnen, v. 2 1895 r. (s. 589). Warto wspomnieć, że Mrągowo uzyskało pierwsze połączenia normalnotorowe w 1898 roku.
- ↑ Zeitschrift für Kleinbahnen, v. 3 1896 r. (s. 593)
- ↑ Zeitschrift für Kleinbahnen, v. 4 1897 r. (s. 221)
- ↑ Zeitschrift für Kleinbahnen, v. 12 1905 r. (s. 688)
- ↑ Zeitschrift für Kleinbahnen, v. 18 1911 r. (s. 535)
- ↑ Zeitschrift für Kleinbahnen, v. 23 1916 r. (s. 666, 760) Według tego źródła punktem połączenia obu kolejek był Kanał Mazurski, choć najprawdopodobniej linię eksploatowano jako całość.
- ↑ Zeitschrift für Kleinbahnen, v. 24 1917 r. (s. 613)