Kętrzyńska Kolej Dojazdowa

Kętrzyńska Kolej Dojazdowa
Poprzednie nazwy: Rastenburg - Sensburger Kleinbahn (1898 - ok. 1903) Rastenburg - Sensburg - Lötzener Kleinbahn (ok. 1903 - 1910) Rastenburg - Sensburg - Lötzener Kleinbahn GmbH (ok. 1910 - 1914) Rastenburger Kleinbahnen GmBH (ok. 1914 - 1924) Ostpreußische Kleinbahnen AG (ok. 1924 - 1945) Kętrzyńska Kolej Wąskotorowa (1945 - 1962)
Rok budowy	1898
Zleceniodawca budowy	Powiat kętrzyński (Kreis Rastenburg), Powiat mrągowski (Kreis Sensburg)
Rok rozbiórki	1945, 1971
Rozstaw szyn	750 mm
Linie rozebrane	Kętrzyn Wąsk. (Rastenburg Klbf) - Sławkowo (Reimsdorf) - Mrągowo Park (Sensburg Klbf) - Mrągowo Wąsk. (Sensburg Stbf) Sławkowo (Reimsdorf) - Salpik (Salpkeim) - Ryn (Rhein) Kętrzyn Wąsk. (Rastenburg Klbf) - Winda (Wenden) - Barciany (Barten) - Skandławki (Skandlack) - Nordenbork Wąsk. (Nordenburg Klbf)* Winda (Wenden) - Srokowo (Drengfurth) Barciany (Barten) - Gierdawy Wąsk. (Gerdauen Klbf)**
Długość zlikwidowanych linii	ok. 127 km
Stacje styczne z koleją normalnotorową	Kętrzyn Wąsk. (Rastenburg Klb.), Mrągowo Wąsk. (Sensburg Stbf), Nordenbork Wąsk. (Nordenburg Klbf)*, Gierdawy Wąsk. (Gerdauen Klbf)**
Inne ważniejsze stacje	Sławkowo (Reimsdorf), Mrągowo Park (Sensburg Klbf), Ryn (Rhein), Winda (Wenden), Barciany (Barten), Srokowo (Drengfurth)
*) Od 1945 r. Kryłowo (Крылово) w obwodzie kaliningradzkim Federacji Rosyjskiej **) Od 1945 r. Żeleznodorożnyj (Железнодорожный) w obwodzie kaliningradzkim Federacji Rosyjskiej
Operatorzy
Nazwa Operatora	Okres działalności
Ostdeutsche Eisenbahn-Gesellschaft	1898 - 1945
PKP	1945 - 1971
'

Kętrzyńska Kolej Dojazdowa – nieistniejąca kolej wąskotorowa o prześwicie toru 750 mm położona na terenie obecnego województwa warmińsko-mazurskiego oraz częściowo w obwodzie kaliningradzkim Federacji Rosyjskiej. Sieć połączeń lokalnych powstawała na przełomie XIX i XX w. i w okresie I wojny światowej osiągnęła łączną długość ok. 127 km. Linie rozebrane w 1945 roku zostały częściowo odbudowane przez administrację polską i eksploatowane do początku lat '70 XX w.

Historia

Powstanie i początki eksploatacji

Kętrzyn pierwsze połączenia kolejowe zawdzięcza działalności Towarzystwa Wschodniopruskiej Kolei Południowej (Ostpreußische Südbahn-Gesellschaft), która w latach '60 XIX zbudowała linię łączącą Królewiec przez Korsze, Kętrzyn, Giżycko, Ełk z granicą Cesarstwa Rosyjskiego w Prostkach/Grajewie (gdzie wkrótce uzyskano połączenie z siecią kolei rosyjskich). W kolejnych latach dał się jednak odczuć brak połączeń lokalnych, których budowa ze względu na niewielką gęstość zaludnienia i słabo rozwinięty przemysł nie była atrakcyjna dla prywatnych inwestorów. Budowa normalnotorowych linii znaczenia miejscowego przez państwo nie zaspokajała potrzeb. Sytuacja zmieniła się diametralnie wraz z uchwaleniem Ustawy o Kolejkach, która stworzyła warunki do budowy lokalnych połączeń kolejowych przez firmy prywatne przy finansowym współudziale samorządów i państwa.

W połowie lat '90 XIX w. we władzach powiatów kętrzyńskiego (Kreis Rastenburg) i mrągowskiego (Kreis Sensburg) powstała koncepcja budowy kolejki, która połączyłaby Kętrzyn (Rastenburg), Barciany (Barten), Srokowo (Drengfutrth) i Mrągowo (Sensburg)

W 1896 koncepcja została doprecyzowana. Miały powstać następujące linie:

• Mrągowo (Sensburg) - Kętrzyn (Rastenburg) - Barciany (Barten),
• Barciany (Barten) - Ogródki (Baumgarten) - Skandławki (Skandlack),
• odgałęzienie od linii Kętrzyn - Mrągowo koło Sławkowa (Reimsdorf) lub Wólki (Wolka) przez (Eichmedien) do Salpika (Salpkeim).

Koncesji na budowę i eksploatację odcinka Kętrzyn - Winda - Barciany - Ogródki - Skandławki (59,767 km) udzielono 11 grudnia 1896 roku, zaś odcinka Kętrzyn - Mrągowo z odgałęzieniem z Wólka - Salpik (23,080 km) - 11 Marca 1897 roku. Obie koncesje miały obowiązywać przez 60 lat.

Powiaty uzyskały ponadto pomoc ze strony państwa w wysokości 1/3 planowanego kapitału zakładowego (lecz nie więcej niż 1 885 539 / 3 = 628 513 Marek). Ostatecznie na kapitał zakładowy Kolejki Kętrzyńsko - Mrągowskiej (Rastenburg - Sensburger Kleinbahn) w wysokości 1 885 539 M składały się następujące udziały:

• 475 513 M - Powiat kętrzyński,
• 163 000 M - Powiat mrągowski,
• 628 513 M - Państwo pruskie,
• 628 513 M - Prowincja Prusy Wschodnie.

Właścicielem kolejki miały pozostać powiaty, zaś budowę i prowadzenie ruchu powierzono Spółce Akcyjnej Kolejek Wschodnioniemieckich Ostdeutsche Kleinbahn-AG (która w roku 1899 zmieniła nazwę na Wschodnioniemieckie Towarzystwo Kolejowe Ostdeutsche Eisenbahn-Gesellschaft - ODEG). Firma ta powiązana była kapitałowo z Towarzystwem Akcyjnym Komunikacyjnym (Aktiengesellschaft für Verkehrswesen) i firmą Lenz & Co.

Kolejkę zaprojektowano jako wąskotorową o szerokości toru 750 mm. Główną stację przeładunkową z parowozownią zlokalizowano w Kętrzynie przy dworcu kolei normalnotorowej. Ze jej wschodniej części wyprowadzono dwie linie, jedną na północ w kierunku Windy, gdzie rozgałęziała się w kierunku Barcian i Skandławek oraz Srokowa, drugą na południe w kierunku Sławkowa i dalej do Mrągowa lub Salpika.

Jako pierwszą oddano do użytku 1 maja 1898 roku linię Kętrzyn - Winda - Barciany - Skandławki (31,5 km) z odgałęzieniem Winda - Srokowo (12,9 km). Miesiąc później uruchomiono odcinek Kętrzyn - Mrągowo Park (29,8 km) z odgałęzieniem Sławkowo - Salpik (9,1 km).

Mimo, że równolegle z budową kolejki powstała w Mrągowie kolej normalnotorowa (Czerwonka - Mrągowo - Ruciane Nida), początkowo nie było połączenia kolejki z dworcem kolei państwowej. Odcinek Mrągowo Park (Sensburg Kleinbahnhof) - Mrągowo Wąsk. (Sensburg Staatsbahnhof) (2,8 km) oddano do użytku dopiero 18 grudnia 1904 roku dla ruchu towarowego i 7 lipca 1905 roku dla przewozów pasażerskich.

Wcześniej, bo 8 listopada 1903 roku uruchomiono przewozy na odcinku Salpik (Salpkeim) - Ryn (Rhein) (9,7 km). Budowa związana była z przyłączeniem się do spółki powiatu giżyckiego (Kreis Lötzen), na którego terenie położony był ten odcinek. Oznaczało to również zmianę nazwy kolejki na Kolejkę Kętrzyńsko - Mrągowsko - Giżycką (Rastenburg - Sensburg - Lötzener Kleinbahn).

Powyższe inwestycje doprowadziły do powstania sieci lokalnych połączeń o długości 95,7 km i stan ten utrzymywał się przez kolejne lata.

20 grudnia 1910 roku kolejka została przekształcona w spółkę z ograniczoną odpowiedzialnością, co oznaczało kolejną zmianę nazwy. Od ok. 1914 roku stosowano nazwę Kolejka Kętrzyńska Sp. z o.o. (Rastenburger Kleinbahnen GmBH).

Rosyjska ofensywa w początkowym okresie I wojny światowej zakłóciła funkcjonowanie kolejki jednak po bitwie pod Tannenbergiem i wyparciu Rosjan z Prus Wschodnich sytuacja wróciła do normy na tyle, że wspólnie z kolejką wystrucką (Insterburger Kleinbahnen) rozpoczęto budowę połączenia Skandławki - Kanał Mazurski - Nordenbork Wąsk (Nordenburg Klbf, obecnie Kryłowo w obwodzie kaliningradzkim Federacji Rosyjskiej). Otwarta 25 lipca 1916 roku linia o długości 13,8 km połączyła sieci dwóch kolejek zarządzanych przez ODEG. Ostatnim uzupełnieniem sieci kolejki kętrzyńskiej była otwarta 15 czerwca 1917 roku linia Skandławki - Gierdawy Wąsk. (Gerdauen Klbf, obecnie Żeleznodorożnyj w obwodzie kaliningradzkim Federacji Rosyjskiej) o długości 19,7 km. Tym samym długość linii Kolejek Kętrzyńskich osiągnęła maksymalną długość 127,3 km.

Ostatni okres I wojny światowej i lata powojenne były bardzo ciężkie dla gospodarki Niemiec. Odbiło się to bardzo negatywnie na kondycji kolejek wąskotorowych. Dochodowa przed 1914 rokiem kolejka kętrzyńska zaczęła przynosić straty, które z każdym rokiem rosły. O ile w całym okresie od 1914 do 1917 roku wyniosły 120 377 M, to w roku obrachunkowym 1917/18 było to 64 243 M, zaś w 1918/19 już 173 391 M. Pogłębienie tego trendu mogło doprowadzić do upadku firmy ODEG zarządzającej kolejką.

Okres międzywojenny i II wojna światowa

Jednym ze sposobów na ograniczenie ryzyka oraz kosztów prowadzenia działalności było połączenie wszystkich kolejek zarządzanych przez ODEG w jeden organizm. 30 czerwca 1924 roku Kolejki Kętrzyńskie Sp. z o.o. zostały połączone z innymi wschodniopruskimi kolejkami należącymi do ODEG. Powstałemu w ten sposób przedsiębiorstwu nadano nazwę Kolejki Wschodniopruskie SA (Ostpreußische Kleinbahnen AG). Siedzibę zarządu zlokalizowano w Królewcu. Poza kolejką kętrzyńską w skład Kolejek Wschodniopruskich SA weszły min:

L.p.	Nazwa	Szerokość toru	Długość linii	Uwagi
1	Insterburger Kleinbahnen (Kolejki Wystruckie)	750 mm	221 km
2	Königsberger Kleinbahn (Kolejka Królewiecka)	750 mm	58,6 km
3	Ortelsburger Kleinbahn (odcinek Pupy - Rozogi)	600 mm	15,4 km
4	Treuburger Kleinbahnen (Kolejki Oleckie)	1000 mm	43,1 km
5	Schloßberger Kleinbahnen	1000 mm	60,8 km
5	Lycker Kleinbahn (Kolejka Ełcka)	1000 mm	48,0 km
6	Wehlau–Friedländer Kreisbahnen	750 mm	65,8 km
7	Kleinbahn Wöterkeim - Schippenbeil (Kolejka Wiatrowiec - Sępopol)	1435 mm	5,0	Od 1930 roku

Według danych z 1938 roku kolejka miała 10 lokomotyw, 11 wagonów osobowych i 110 wagonów towarowych. Do jej obsługi zatrudnionych było 120 osób, zaś roczne przewozy wyniosły 156 000 osób i 64 000 ton towarów.

Okres drugiej wojny światowej wiązał się ze wzrostem przewozów i tym samym przedłużył funkcjonowanie kolejki. Funkcjonowała ona do stycznia 1945 roku, gdy ofensywa armii czerwonej doprowadziła do zajęcie Prus Wschodnich przez Armię Czerwoną.

Infrastruktura

Na sieć Kolejek Kętrzyńskich składały się następujące linie:

Linia Kętrzyn Wąsk. - Mrągowo Wąsk.

Km	Nazwa polska	Nazwa niemiecka	Czynności ekspedycyjne	Urządzenia ładunkowe	Uwagi
0,0	Kętrzyn Wąskotorowy	Rastenburg Kleinbahnhof	1953: = Zj 1966: O Bp E W Zj	1936: D R Wg 1953: D-10 Og Rp Wg-25 Wz-1,5 1966: Wg-25	Stacja węzłowa, styczna
1,1		Zuckerfabrik Rastenburg	1936: Pt		Bocznica do cukrowni.
5,8	Sławkowo Dwór	Reimsdorf Domäne	1936: Po 1966: Op
7,3	Sławkowo	Reimsdorf	1966: Op Wu	1936: R	Odgałęzienie linii do Rynu.
8,8	Turwągi	Thurwangen	1966: Op
10,9		Klein Bürgersdorf
11,8	Kętrzyn Poganówko	Rastenburg Stadtwald	1953: Op 1966: Op
14,1	Langanki	Langanken	1953: Op 1966: Op
15,4	Zwierzyniec Mazurski	Thierenberg (Kr Sensburg)	1966: Op
16,2	Boża Wólka	Bosemb Ziegelei	1953: Op
17,9	Boże	Bosemb	1953: Op Wu
21,0	Wyszembork	Weissenburg	1966: Op Wu
24,3	Popowo Salęckie	Pfaffendorf	1966: Op
26,7	Młynowo Mrągowskie	Ober-Mühlenthal	1966: Op
29,8	Mrągowo Park	Sensburg Kleinbahnhof	1966: = Zj R	1936: R Wg 1966: R Wg-25	Stacja końcowa do 1904 r.
32,6	Mrągowo Wąsk.	Sensburg Staatsbahnhof	1966: O Bp E W		Stacja styczna otwarta w 1904 r.

Linia Sławkowo - Ryn

Km	Nazwa polska	Nazwa niemiecka	Czynności ekspedycyjne	Urządzenia ładunkowe	Uwagi
0,0	Sławkowo	Reimsdorf	1966: Op Wu	1936: R	Stacja węzłowa na linii Kętrzyn Wąsk. - Mrągowo Wąsk.
1,8	Zalesie Kętrzyńskie	Hinzenhof	1966: Op
3,8	Godzikowo	Gisbertshof	1953: Op 1966: Op
5,1	Nakomiady	Eichmedien	1966: Op Wu
8,2	Bałowo	Ballau	1936: Po 1953: Op Wu 1966: X
9,1	Salpik	Salpkeim		1936: R	Stacja końcowa do 1903 r.
11,4	Gnieździkowo	Gneisenau	1953: Op	1936: R
12,8	Knis Podewsie	Gneisthöhe	1953: X	1936: R
13,5	Knis	Gneist	1953: Op 1966: Op	1936: R
15,5	Głąbowo	Glombowen	1953: Op Wu 1966: Op Wu
16,7		Rhein Schützenplatz Hp
17,1		Waldhof
18,8	Ryn	Rhein	1966: = Zj	1936: R 1966: R

Tabor

W chwili oddawania do użytku pierwszych odcinków kolejka kętrzyńska posiadała 6 parowozów, 6 wagonów osobowych i 44 towarowe. Kolejne lokomotywy dokupywano w 1904 (1 szt.), 1912 (1 szt.) i 1914 (2 szt.) osiągając liczbę 10 sztuk, która nie zmieniła się do końca II wojny światowej. Wraz z rozwojem sieci połączeń uzupełniano również park wagonowy. W 1938 roku kolejka posiadała 11 wagonów osobowych i 110 towarowych. Po zajęciu terenów Prus Wschodnich przez Armię Radziecką cały tabor został wywieziony wgłąb ZSRR i na kolejkę już nie powrócił.

Wykaz taboru kolejki kętrzyńskiej w latach 1898 - 1938

Rodzaj	1898	1900	1905	1911	1928	1938
Parowozy	6	6	7	7	10	9
Wagony osobowe	6	6	6	10	11	11
Wagony bagażowo-pocztowe	?	4	4	5	7	7
Wagony towarowe	44	48	67	78	106	110
Wagony specjalne	?	10	11	12	15	12

Odbudowa kolejki kętrzyńskiej po II wojnie światowej wymagała sprowadzenia taboru z innych kolejek należących do PKP. W chwili ponownego otwarcia ruchu było to 5 parowozów, 5 wagonów osobowych, 3 bagażowe oraz nieznana liczba wagonów towarowych. W kolejnych latach najbardziej zużyty tabor złomowano lub przekazywano na koleje przemysłowe, w zamian przysyłając tabor z innych wąskotorówek. Ewenementem było pojawienie się na kolejce pod koniec jej istnienia jednej lokomotywy spalinowej. Po likwidacji Kętrzyńskiej Kolei Dojazdowej, jej tabor przesłano na inne kolejki (głównie na Gdańskie KD), bądź złomowano na miejscu.

Lokomotywy

Do 1945 roku

Pierwsze lokomotywy zamówiono w fabryce Union Giesserei Königsberg i były to dwucylindrowe tendrzaki na parę nasyconą z ostoją zewnętrzną, trzema osiami wiązanymi i jedną toczna z przodu o dość nietypowym wyglądzie. Maszyny o numerach fabrycznych 912 - 917 z 1897 roku na kolejce oznaczono numerami 1 - 6 i w celu powiększenia zasięgu stosowano do nich tendry doczepne. Kolejną lokomotywę tego samego typu (nr fabr. 1316) zakupiono u tego samego producenta w 1904 roku i na kolejce oznaczono numerem 7. W 1912 roku przybył trzyosiowy tendrzak z fabryki Maffei (nr fabr. 3638/1912), zaś dwa lata później pojawiły się dwa trzyosiowe parowozy wyprodukowane przez firmę Arnold Jung Lokomotivfabrik, Jungenthal (2116/1914, 2117/1914). Spadające przewozy i związane z nimi kłopoty finansowe spowodowały, że kolejnych maszyn już nie zamawiano.

Nr boczny	Typ	Producent	Nr fabryczny	Rok produkcji
1	C1n2t+t	Union Giesserei Königsberg	912	1897
2	C1n2t+t	Union Giesserei Königsberg	913	1897
3	C1n2t+t	Union Giesserei Königsberg	914	1897
4	C1n2t+t	Union Giesserei Königsberg	915	1897
5	C1n2t+t	Union Giesserei Königsberg	916	1897
6	C1n2t+t	Union Giesserei Königsberg	917	1897
7	C1n2t+t	Union Giesserei Königsberg	1316	1904
8	Cn2t	Lokomotivfabrik Maffei, München-Hirschau	3638	1912
9	Cn2t+t	Arnold Jung Lokomotivfabrik, Jungenthal	2116	1914
10	Cn2t+t	Arnold Jung Lokomotivfabrik, Jungenthal	2117	1914

Wagony

Do 1945 roku

Pierwsze 6 wagonów osobowych z otwartymi pomostami zakupiono w Zakładach Beuchelt & Co Grünberg w 1898 roku. Były to wagony dwuosiowe II/III i III klasy o 20 i 28 miejscach. W 1910 roku z fabryki Linke-Hofman (Breslauer Aktiengesellschaft für Eisenbahn-Wagenbau und Maschienenbauanstalt Breslau) przybyło 8 wagonów czteroosiowych, również z otwartymi pomostami. Wagony te miały w zależności od klasy 38 lub 44 miejsca. Jednocześnie wycofano 3 wagony z pierwszej serii (najprawdopodobniej przebudowano je na bagażowo-pocztowe). Prawdopodobnie wraz z pierwsza serią wagonów osobowych zakupiono 3 wagony bagażowo-pocztowe i jeden wyłącznie bagażowy. Wagony te były również dwuosiowe i wyposażone zostały w hamulec ręczny. Pomimo rozbudowy sieci, ze względu na malejące przewozy kolejnych wagonów osobowych nie zamawiano.

Wagony towarowe znajdujące się na kolejce w chwili jej uruchomienia wyprodukowała firma Waggon- und Maschinenbau AG, Görlitz. Według danych z 1900 roku 19 z nich było wagonami dwuosiowymi, zaś 29 - czteroosiowymi. Kolejną partię wagonów zakupiono na początku XX w. w fabryce Orenstein & Koppel. Były wśród nich wagony dwu i czteroosiowe, kryte oraz węglarki. Podobne węglarki zamówiła w tej samej fabryce również cukrownia Kętrzyn.

Podstawowe dane techniczne wagonów z fabryki Orenstein & Koppel:

Opis	Liczba osi	Hamulec	Rozstaw osi skrajnych	Rozstaw osi wózka	Długość wagonu ze zderzakami	Powierzchnia ładunkowa	Pojemność ładunkowa	Ładowność
Wagon kryty	2	brak	3 500 mm		7 164 mm	11,16 m^2	20,76 m^3	6 ton
Wagon kryty	2	ręczny	3 500 mm		7 684 mm	11,16 m^2	20,76 m^3	6 ton
Wagon kryty	4	ręczny	6 500 mm	1 000 mm	9 684 mm	14,88 m^2	27,64 m^3	10 ton
Wagon węglarka	2	brak	3 500 mm		7 184 mm	11,16 m^2	8,37 m^3	6 ton
Wagon węglarka	4	ręczny	6 500 mm	1 000 mm	9 684 mm	14,88 m^2	11,16 m^3	10 ton
Wagon węglarka cukrowni Kętrzyn	2	brak	3 500 mm		7 340 mm	11,23 m^2	6,80 m^3	5 ton

Od 1910 roku czteroosiowe wagony zamawiano w fabryce Waggonfabrik L. Steinfurt, Königsberg. Dodatkowo kolejka posiadała na stanie wagony specjalne, których liczba wahała się od 10 (w 1900 roku - wyłącznie dwuosiowych) do 15 (w 1928 roku).