Edytujesz Rozstaw szyn

'''Rozstaw  szyn''', inaczej, ''rozstaw toru'', ''prześwit toru'' –  odległość między wewnętrznymi powierzchniami główek szyny. W Polsce, mierzona 14 mm poniżej górnej powierzchni szyn, wynosi na liniach normalnotorowych 1435 mm. Czym innym jest odległość między osiami główek szyn (wynosi 1500 mm).

Oprócz rozstawu normalnego, 1435&nbsp;mm, istnieje kilka podstawowych rozstawów stosowanych w&nbsp;różnych państwach na liniach kolei sieci krajowej: 1000&nbsp;mm, 1067&nbsp;mm, 1520&nbsp;mm, 1600&nbsp;mm, 1668&nbsp;mm, 1676&nbsp;mm.

Niejednokrotnie konieczność prowadzenia pociągów różnych rozstawów tą samą trasą spowodowało budowę torów trój- lub czteroszynowych (w&nbsp;[[Splot)|splocie]]). Splot trójszynowy stosować można tam, gdzie różnica rozstawu jest na tyle duża, by dało się umieścić dwie szyny obok siebie.

Istnieje pewna tolerancja, z&nbsp;którą pociągi jednego rozstawu mogą korzystać z&nbsp;toru innego rozstawu. Na przykład tor o&nbsp;prześwicie 1520&nbsp;mm jest praktycznie kompatybilny z&nbsp;torem 1524&nbsp;mm (ruch między Rosją i&nbsp;Finlandią odbywa się bez zmiany rozstawu kół – 1524 mm tor fiński i dawny rosyjski, tzw. carski). Różnica mogła być jeszcze większa: w&nbsp;USA pociągi rozstawu 1435&nbsp;mm mogły używać torów o&nbsp;prześwicie 1448&nbsp;mm. Przy odpowiednio szerokich obręczach kół mogły też używać toru 1473&nbsp;mm.

== Przegląd najpopularniejszych rozstawów szyn ==
''Pogrubiono rozstawy nadal eksploatowane''

[[Plik:Waldenburgerbahn.jpg|thumb|250px|''Waldenburgerbahn''; tor 750&nbsp;mm]]

==== Rozstawy wąskotorowe ====
* '''470 mm''' - KWK "Dymitrow" (obecnie KWK Centrum) , KWK "Matylda" (zakład zamknięto), KWK "Rozbark"
* 500 mm - KWK "Siemianowice" (zakład zamknięto), ZGH "Orzeł Biały (Zakład zamknięto)
*520 mm - Huta "Baildon" (w upadłości), KWK "Gottwald" (zakład zamknięto) , KWK "Wawel" (Zakład zamknięto)
*'''535 mm ''' - KWK "Pokój"
*'''550 mm''' - m.in. KWK "Marcel" , KWK "Rozbark" , KWK "Zabrze-Bielszowice"
*'''565 mm ''' - KWK "Pstrowswki" (niepewne-zmiana właściciela)
* '''600 mm''' – wiele kolei w Polsce, w szczególności [[kolej leśna|koleje leśne]] i [[kolej przemysłowa|przemysłowe]], m.in. nadal eksploatowana [[Kolejka Parkowa Maltanka|kolejka turystyczna Maltanka]] w Poznaniu, [[Kolej Wąskotorowa Rogów – Rawa – Biała]] (rozstaw pierwotny); zakłady i kopalnie na górnym śląsku m.in. : KWK "Wieczorek",KWK "Andaluzja", Huta metali nieżelaznych "Szopienice ", Zakłady azotowe im P. Findera, Zakłady dolomitowe "Bytom", zakłady metalurgiczne "Silesia"
* '''610 mm''' – ''Darjeeling Himalayan Rly.'', [[1879]]; także inne koleje w&nbsp;Indiach;
*'''615 mm''' - Chorzowska Wytwórnia Konstrukcji Stalowych KONSTAL , Huta "Kościuszko", KWK "Wieczorek"
*'''620 mm''' - KWK "Chwałowice" , KWK "Jankowice" , KWK "Knurów"
*'''624 mm''' - KWK "Wujek"
*'''625 mm ''' - KWK "Bobrek ",KWK "Nowy Wirek"
*628 mm - KWK "Karol" (Zakład zamknięto)
*'''630 mm ''' - m.in. Huta "Jedność", KWK "Makoszowy", KWK "Szombierki", KWK "Katowice"
*'''640 mm''' - KWK "Dębieńsko", KWK "Rydułtowy"
*'''650 mm ''' - KWK "Gottwald", KWK "Pokój"
*655 mm - KWK "Pstrowski"
*''' 670 mm" - Huta "Batory"
* '''750 mm''' – ''Waldenburgerbahn'' pod Liestal, Szwajcaria, wiele kolei w Polsce, np. [[1880]]; [[Koszalińskie Koleje Wąskotorowe]] (przed przekuciem), kolej Przeworsk – Dynów ([[Przeworska Kolej Dojazdowa]], rozstaw obecny), [[Kolej Wąskotorowa Rogów – Rawa – Biała]] (rozstaw obecny); Wiele kopalń i zakładów w Polsce 
* '''760 mm'''
::* tzw. "bośniacki", rozstaw popularny w Austro-Węgrzech (m.in. [[1904]] ''[[Przeworska Kolej Dojazdowa]]'' – rozstaw pierwotny), [[Bieszczadzka Kolejka Leśna]] (przed przekuciem), ''[[Jindřichohradecké místní dráhy]]'' w&nbsp;Czechach), [[1910]]-[[1970|70]] tramwaj w&nbsp;Dubrowniku;
::* pojawia się również w [[1869]] w&nbsp;Afryce południowej jako jeden z&nbsp;dwóch pierwotnych rozstawów przed adaptacją "[[Rozstaw przylądkowy|rozstawu przylądkowego]]" jako standardowego dla sieci krajowej;
* '''762 mm''' – liczne linie, m.in.:
::* kolej ''FC Antofagasta a Bolivia'' w&nbsp;l.&nbsp;[[1883]]-[[1928]] ;
::* [[Tramwaje w Port-au-Prince|tramwaje w&nbsp;Port-au-Prince]] (Haiti, [[1878]]-[[1932]]);
::* Indie: ''Kalka-Shimla Rly.'', [[1903]];
::* [[tramwaje w Pusanie]] (Korea, [[1910]]-[[1933]]);
* '''785 mm''' – ''[[Górnośląskie Koleje Wąskotorowe]]'', pierwotnie także tramwaje w&nbsp;regionie górnośląskim ([[1894]]-[[1951]]);''[[WPKiW w Chorzowie]]'' - obecnie (od 2013)
* 800 mm – Kolejka Wilanowska [[1892]], także inne kolejki dojazdowe pod Warszawą;
* '''891 mm''' – wiele kolei prywatnych w Szwecji; zachowana ''Roslagsbanan'' pod Sztokholmem (3&nbsp;stopy szwedzkie);
* '''900 mm''' – tramwaje w Krakowie (niezachowane), Lizbonie i Linzu; kolej turystyczna w ''[[WPKiW w Chorzowie]]'' - (w latach 1965-2013)
* '''914 mm'''
::* pojedyncze linie w&nbsp;USA, m.in. ''Durango & Silverton Narrow Gauge RR'' ([[1882]]);
::* dominujący rozstaw irlandzkich kolejek wąskotorowych;
::* wiele linii w&nbsp;Andach i&nbsp;Ameryce Środkowej;
* 925 mm – tramwaje w [[Chemnitz|Saskiej Kamienicy]], do [[1988]];
* '''950 mm''' – kolejki dojazdowe we Włoszech, m.in. ''Circumvesuviana'';

[[Plik:Kurve bei Mombasa.jpg|thumb|250px|Tor metrowy, ''Uganda Railway'' pod Mombasą w&nbsp;Kenii]]
[[Plik:DualgaugeHakonetozanJP14.jpg|thumb|250px|Tor trójszynowy umożliwiający jazdę pociągów o&nbsp;rozstawie kół 1067&nbsp;mm i&nbsp;1435&nbsp;mm; koleje ''Odakyū'' i&nbsp;''Hakone tozan'', okolice Jokohamy]]

==== Rozstawy średnie ====
Kategoria wyróżniana w&nbsp;krajach, gdzie rozstawy z&nbsp;tego przedziału są podstawowe na sieci krajowej; w&nbsp;Polsce grupę tę włącza się do "torów wąskich".
* '''[[Rozstaw metrowy|1000 mm – tzw. "metrowy"]]''', wiele kolei i tramwajów na całym świecie, m.in.:
::* Czechy: [[koleje linowo-terenowe w Karlowych Warach]];
::* Hiszpania, [[koleje wąskotorowe]]: od [[1852]];
::* Brazylia, ''EF Leopoldina'' pod Rio de Janeiro, [[1853]];
::* Indie, kolej Delhi – Farukh Nagar; w XX w. duża sieć w Bengalu Wschodnim;
::* Argentyna: kolej Cordoba – Tucuman, [[1873]]; tzw. "trocha angosta";
::* Malaje, od [[1885]];
::* koleje w Boliwii;
::* Kenia, Uganda: ''Uganda Rly.'', [[1896]];
::* cała sieć kolejowa [[Madagaskar]]u (854km);
::* Polska: linie wąskotorowe na Pomorzu Zachodnim, niektóre sieci tramwajowe ([[Tramwaje w Elblągu|Elbląg]], [[Tramwaje w Toruniu|Toruń]], [[Tramwaje w Łodzi|Łódź]], [[Tramwaje w Grudziądzu|Grudziądz]] i [[Tramwaje w Bydgoszczy|Bydgoszcz]]);''[[WPKiW w Chorzowie]]'' - rozstaw pierwotny -(1957-1965)
::* Słowacja: [[Tatrzańskie Koleje Elektryczne]], [[kolej zębata Szczyrba - Szczyrbskie Jezioro]];
::* Ukraina: [[tramwaje we Lwowie|lwowskie tramwaje]].
* '''1009 mm''' – tramwaje w Sofii;
* '''1040 mm''' Polska - Kolej zakładowa Nasycalni Podkładów w Czeremsze
* 1050 mm – Palestyna, Arabia: ''Kolej Hedjaz'' [[1908]]; także inne koleje regionu;
* '''[[Rozstaw przylądkowy|1067 mm – tzw. "przylądkowy"]]''':
::* niepotwierdzone zastosowanie – Rosja, kolej kopalniana na Ałtaju, [[1806]];
::* Australia, Queensland, linia Ipswich – Grandchester [[1865]];
::* Japonia, linia Tokio – Jokohama, [[1872]]; większość torów  [[Koleje japońskie|kolei japońskich]]
::* San Francisco, tramwaje linowe, [[1873]];
::* Kraj Przylądkowy i Natal: od [[1874]] rozstaw standardowy na sieci południowoafrykańskiej; konwersja kolei z&nbsp;toru normalnego i&nbsp;760&nbsp;mm;
::* Sudan i Sudan południowy  [[1897]] <small>więcej informacji: [[kolej w Sudanie]], [[Kolej w Sudanie Południowym|kolej w Sudanie południowym]]</small>
* 1101 mm – Szwecja, ''Fryckstads Järnväg'', [[1849]];
* 1106 mm – kolej konna Budziejowice – Linz [[1827]] (3½ stopy austriackiej);
* '''1219 mm''' – tramwaje w&nbsp;Bradford [[1884]], ''Glasgow Subway'' [[1896]] (4&nbsp;stopy brytyjskie);
* '''1372 mm''' – tzw. "szkocki" (4 stopy bryt. 6 cali):
::* pierwotnie wiele kolei w&nbsp;Szkocji, m.in. ''Ardrossan & Johnstone Rly.'', [[1810]];
::* Japonia, tramwaje tokijskie (zachowane dwie linie), ''Keiō Dentetsu'', jedna linia metra;

==== Rozstaw normalnotorowy ====
* '''1435 mm''' (4 stopy bryt. 8½ cala) – tzw. "stephensonowski" albo '''normalny''': Anglia, kolej ''Stockton & Darlington Rly.'' ([[1825]]); potem wiele kolei i&nbsp;tramwajów na całym świecie; o&nbsp;przyjęciu tego rozstawu jako standardowego zadecydowała zapewne jego popularność w&nbsp;krajach, gdzie kolej rozwinęła się najwcześniej: Wlk. Brytanii, Niemczech, Francji, północno-wschodnich Stanach Zjednoczonych. Rozstaw normalny jest również zastosowany na większości polskiej sieci kolejowej.

[[Plik:Jolimont.jpg|thumb|250px|Melbourne, tory 1600&nbsp;mm]]
[[Plik:GWR Nemesis at Trowbridge.jpg|thumb|250px|''Great Western Rly.'', tor "brunelowski"]]

==== Rozstawy szerokotorowe ====
* '''1445 mm'''
::* tramwaje w&nbsp;Mediolanie, Turynie i Rzymie;
::* [[Metro w Madrycie|metro w&nbsp;Madrycie]];
* 1448 mm – tzw. "pensylwański": typowy dla ''Pennsylvania RR'' w&nbsp;USA; używały go pociągi normalnotorowe; po [[1886]]  stopniowa konwersja na rozstaw normalny;
* '''1450 mm''' – tramwaje w Dreźnie;
* '''1458 mm''' – tramwaje w Lipsku;
* 1473 mm – dawny popularny rozstaw torów w stanach Ohio i New Jersey (lata&nbsp;30. i 40. XIX wieku), które były zbudowane z&nbsp;szyn drewnianych z&nbsp;żelaznym okuciem powierzchni jezdnej; tzw. "Ohio broad gauge";
* '''1495 mm''' – tramwaje w&nbsp;Toronto; potem także metro w&nbsp;Toronto;
* '''1520 mm – tzw. "rosyjski" (nowy)''', standardowy dla krajów byłego ZSRR;
* '''1524 mm''' – tzw. "rosyjski" (stary):
::* USA: wiele kolei w&nbsp;stanach południowych w&nbsp;połowie XIX&nbsp;w. (5&nbsp;stóp brytyjskich); konwersja większości na 1448&nbsp;mm w&nbsp;[[1886]];
::* Rosja, ''Николаевская ж.д.'', przed [[1851]]; tramwaje warszawskie do [[1947]]; nadal standardowy w&nbsp;Finlandii i w Estonii;
* 1575 mm – Irlandia, ''Dublin & Drogheda Rly.'', rozstaw pierwotny;
* '''1581 mm''' – tzw. "pensylwański rozstaw tramwajowy": obecnie tramwaje w Filadelfii i&nbsp;Pittsburgu (5&nbsp;stóp bryt. 2¼&nbsp;cala);
* '''1588 mm''' – tramwaje w Nowym Orleanie;
* '''1600 mm – tzw. "irlandzki"''':
::* Irlandia, wprowadzony zaleceniem z&nbsp;[[1845]];
::* Australia, Wiktoria: kolej ''Melbourne & Hobson's Bay Rly.'', [[1854]];
::* Brazylia, ''São Paulo Railway'', [[1867]];
* 1638 mm – tramwaje w Baltimore;
* 1664 mm – pierwotny rozstaw kolei portugalskich (5&nbsp;stóp portugalskich);
* '''1668 mm''' – wspólny '''rozstaw "iberyjski"'''; obowiązujący standard sieci Hiszpanii i&nbsp;Portugalii;
* 1672 mm – kolej Barcelona – Mataró, Katalonia, [[1848]] (6&nbsp;stóp katalońskich); pierwotnie podstawowy na sieci hiszpańskiej;
* '''1676 mm – tzw. "brytyjski rozstaw kolonialny"''' (5½ stopy brytyjskiej):
::* Kanada, ''Champlain & St. Lawrence RR'', [[1836]]; później podstawowy w&nbsp;Kanadzie do [[1870]]; następnie przejście na tor normalny dla integracji z&nbsp;kolejami USA;
::* Indie, ''Great Indian Peninsular Rly.'' linia Bombaj – Thana, [[1853]]; tzw. "broad gauge";
::* Argentyna, kolej Parque – Floresta, [[1857]]; tzw. "trocha ancha";
::* USA, San Francisco: kolej ''BART'' [[1972]];
* 1825 mm – Rosja, kolej ''Царскосельская ж.д.'', tor pierwotny, [[1836]];
* 1880 mm – Irlandia, ''Ulster Rly.'', rozstaw pierwotny;
* 1945 mm – Holandia, kolej ''HSM'', [[1839]]-[[1866|66]];
* 2000 mm – Szkocja, ''CairnGorm''
* 2140 mm – tzw. "[[Isambard Kingdom Brunel|Brunel]] gauge", Anglia, kolej ''Great Western Rly.'', [[1838]]-[[1892|92]];
* 3000 mm (także 4000 mm i 6500 mm) – tak zwana "[[Breitspurbahn|Breitspur]]" – kolej planowana w czasach Trzeciej Rzeszy.

== Linki zewnętrzne ==
* J. B. Calvert, [http://www.du.edu/~etuttle/rail/ohio.htm ''The Ohio Broad Gauge and Other Fables'']

== Źródła ==
* Krzysztof Soida, Koleje wąskotorowe na Górnym Śląsku,wyd. Apland, Katowice 2001 , s.169-172

{{Wikipedia}}

[[Kategoria:Infrastruktura]]
[[Kategoria:Hasła encyklopedyczne]]