Układ osi

Układ osi to liczba i układ osi tocznych oraz napędowych lub wiązanych lokomotywy. Na oznaczenie poszczególnych układów osi, ułatwiające klasyfikację lokomotyw, stosowane są odpowiednie oznaczenia cyfrowo-literowe. Układ osi był istotną cechą zwłaszcza parowozów, gdzie występowało największe zróżnicowanie układów osi i ich oznaczeń. W przypadku lokomotyw spalinowych oraz elektrycznych, a także w przypadku wagonów motorowych układ osi jest mniej zróżnicowany, jednak i tutaj odgrywa on niebagatelną rolę w dynamice pojazdu. To wszystko sprawia, że układ osi jest istotnym parametrem występującym w każdej charakterystyce taboru trakcyjnego.

Oznaczenia układu osi

Polskie

Dla parowozów

• W nazwie typu: mała litera wg tabeli np. TKt48.
• Liczbowo: trzycyfrowe oznaczenie francuskie. Kolejne cyfry oznaczają liczbę osi: tocznych przednich, napędowych i tocznych tylnych. Brak osi w grupie oznacza 0. Więcej cyfr oznacza parowóz wieloczłonowy. Przeważnie cyfry są rozdzielone myślnikami.
• Obrazowo: osie toczne oznacza litera o a napędowe O. Przeważnie grupy osi oddziela się spacją. Czasem literę oznaczającą oś silnikową wyróżnia się pogrubieniem albo zaczernieniem.

Dla pozostałego taboru trakcyjnego

• Cyfry oznaczają liczbę osi tocznych, a duża litera napędowych. Pozycja litery w alfabecie łacińskim wyznacza liczbę osi. W zespołach trakcyjnych liczbę osi podaje się osobno dla każdego członu. 0 oznaczające brak osi pomija się.
• Osie prowadzące, mogące wykonywać obrót względem ostoi, oznacza się '.
• Osie należące do wózka ujmuje się w nawiasy np. (1A)'(A1)', dla przypadków oczywistych nawias pomija się, np. B'B'.
• Do symbolu osi napędzanych indywidualnie dodaje się o, np. Bo'Bo' – oznacza dwa wózki dwuosiowe z napędem indywidualnym.
• Jeśli pojazd składa się z rozłączalnych członów oznacza się to przez znak +, np. elektrowóz ET41 ma układ osi Bo'Bo'+Bo'Bo'.

Niemieckie

• Cyfry oznaczają liczbę osi tocznych, a duża litera napędowych. Pozycja litery w alfabecie łacińskim wyznacza liczbę osi. W parowozach wieloczłonowych liczbę osi podaje się osobno dla każdego członu. 0 oznaczające brak osi pomija się.
• Prowadzące osie ruchome dodatkowo oznacza się ' np. 2'C1' (oznaczenie to często jest pomijane).
• Osie należące do wózka ujmuje się w nawiasy np. (2'D)2'D.
• Do symbolu osi napędzanych indywidualnie dodaje się o np. 1'Bo.
• W parowozach Garratta wózki traktuje się jak dwa oddzielne parowozy i oddziela X np. (1'C1')X(1'C1').

Francuskie

• Kolejne cyfry oznaczają liczbę osi w grupach. Zapisuje się jako ciąg cyfr oddzielonych myślnikami, lub liczbę trzycyfrową. Brak osi w grupie oznacza 0.

Brytyjskie

(ang. Whyte notation)

• Kolejne liczby oznaczają liczbę kół w grupach. Liczby zawsze są rozdzielone myślnikami. Brak osi w grupie oznacza 0.

USA i kanadyjskie

Część układów osi posiada tradycyjne nazwy własne, lecz w Polsce nie są używane.

Przykłady oznaczeń

Oznaczenie układu osi parowozów

Polskie	Niemieckie UIC	Nazwy w USA i Kanadzie	Francuskie (liczba osi)	Układ osi	Parowozy
a	1A1	Single Jenny Lind	1-1-1	o O o	OKa1
b	B	4-Wheel-Switcher	0-2-0	OO	TKb
c	1'B	Bowker Porter	1-2-0	o OO	Oc1
d	2'B	American 8-Wheeler	2-2-0	oo OO	Pd1
e	1'B1'	Columbia	1-2-1	o OO o	Oke1
f	2'B1'	Atlantic	2-2-1	oo OO o	Pf2
g	2'B2'	Reading Jubilee Lady Baltimore	2-2-2	oo OO oo
h	C	6-Wheel-Switcher	0-3-0	OOO	TKh29
i	1'C	Mogul	1-3-0	o OOO	TKi3, Oi2
k	2'C	10-Wheeler	2-3-0	oo OOO	Ok1, Ok22
l	1'C1	Prairie	1-3-1	o OOO o	OKl27, Ol49
m	2'C1	Pacific	2-3-1	oo OOO o	Pm36 (Piękna Helena), Pm3
n	1'C2'	Adriatic	1-3-2	o OOO oo	Pn11
o	2'C2'	Hudson Milwaukee Baltic Shore Line	2-3-2	oo OOO oo	OKo1
p	D	8-Wheel-Switcher	0-4-0	OOOO	Tp4
r	1'D	Consolidation	1-4-0	o OOOO	Tr21, Tr203
s	2'D	Mastodon Tarantula 12-Wheeler	2-4-0	oo OOOO	Os24
t	1'D1'	Mikado Mike MacArthur Calmet	1-4-1	o OOOO o	TKt48, Pt47
u	2'D1'	Mountain Mohawk New Haven	2-4-1	oo OOOO o	Pu29
w	E	10-Wheel-Switcher	0-5-0	OOOOO	TKw2
y	1'E	Decapod	1-5-0	o OOOOO	Ty51, Ty2, Ty246
z	1'E1'	Santa Fé Central Decapod Lorraine	1-5-1	o OOOOO o	OKz32
Niektóre inne
–	1A	Planet	1-1-0	o O	-
–	2A	Jervis	2-1-0	oo O	-
–	2A1	Bicycle	2-1-1	oo O o	-
–	3A	Crampton	3-1-0	ooo O	-
–	D1'	Transfer	0-4-1	OOOO o	-
–	1'D2'	Berkshire Kanawha Lima	1-4-2	o OOOO oo	-
–	2'D2'	Northern Niagara Confederation Dixie Greenbrier Pocono Potomac	2-4-2	oo OOOO oo	-
–	E1'	Union	0-5-1	OOOOO o	-
–	1'E2'	Texas Colorado Selkirk	1-5-2	o OOOOO oo	-
–	1'F2'	-	1-6-2	o OOOOOO oo	BDZ 46 (TT1-6-217)
–	2'G2'	-	2-7-2	oo OOOOOOO oo	AA
Parowozy przegubowe
Malleta
–	(2'C)C2'	Challenger	2-3-0+0-3-2	oo OOO OOO oo	Challenger
–	(2'D)D2'	Big boy	2-4-0+0-4-2	oo OOOO OOOO oo	Big Boy