Edytujesz Kolej wąskotorowa

'''Kolej wąskotorowa''' - [[Transport kolejowy|kolej]] o [[rozstaw szyn|prześwicie]] mniejszym niż określany jako normalny, czyli 1435 mm. Kolej wąskotorowa cechuje się mniejszą zdolnością przewozową od [[kolej normalnotorowa|kolei normalnotorowej]], jednak można na niej stosować większe pochylenia i łuki o mniejszym promieniu, dzięki czemu jest nawet kilkakrotnie tańsza w budowie. Koleje wąskotorowe, początkowo niemal wyłącznie [[kolej konna|konne]], rozpowszechniły się w przemyśle wydobywczym, hutnictwie, leśnictwie. Od połowy XIX wieku zaznacza się zróżnicowanie funkcji kolei wąskotorowych w zależności od prześwitu, następuje także częściowa unifikacja standardów k.w. Od połowy XIX wieku na k.w. stosuje się powszechnie [[Trakcja|trakcję]] parową, od końca XIX wieku wprowadza się na niektóre k. w. trakcję elektryczną, od połowy XX wieku także spalinową. Najstarsza nieprzerwanie funkcjonująca kolej wąskotorowa na świecie istnieje w Polsce - są to [[Górnośląskie Koleje Wąskotorowe]].

== Funkcje kolei wąskotorowych ==
[[Kolej przemysłowa]] - stosowana we wszelkich branżach przemysłu, jednak od połowy XX wieku wypierana często przez transport samochodowy. Najsilniejszą pozycję k.w. uzyskała w przemyśle wydobywczym. W zależności od skali zadań przewozowych (odległości, masy pociągów) może to być kolej o lekkiej konstrukcji zbliżona do kolei polowej (nacisk osiowy ok. 4-5 ton) lub kolej zbliżona nośnością do kolei normalnotorowych (nacisk osiowy ok. 8-12 ton), stosowane są różne prześwity w zakresie od 430 do 1350 mm. Szczególnym rodzajem k.p. jest [[kolej dołowa]] stosowana szeroko w górnictwie węgla kamiennego i rud żelaza.

[[Kolej lokalna]] – służąca do transportu osób i ładunków na obszarach, gdzie budowa kolei normalnotorowej ze względu na warunki terenowe, gęstość zabudowy lub z przyczyn ekonomicznych była nieracjonalna lub niewykonalna.

[[Kolej dojazdowa]] – służąca do transportu osób i ładunków w/z kierunku linii kolei głównej lub centrum regionalnego.

[[Kolej polowa]] – kolej o bardzo uproszczonej konstrukcji, budowana często przy użyciu przenośnych [[przęsło|przęseł]] torowych, charakteryzuje się najniższym kosztem budowy, ale też najniższa zdolnością przewozową ze względu na konieczność zachowania b. niskiego nacisku na osie taboru. Stosowana szeroko w II połowie XIX wieku i do połowy XX wieku w logistyce wojskowej, rolnictwie, budownictwie. Obecnie zachowane k. p. funkcjonują np. w kopalniach torfu i cegielniach.

[[Kolej leśna]] – kolej stosowana w leśnictwie, często z wykorzystaniem techniki typowej dla kolei polowych. 

[[Kolej górska]] – kolej poprowadzona w terenie górskim, mająca duże znaczenie dla turystyki – może być to także [[kolej zębata]] lub terenowa [[kolej linowa]].

[[Kolej parkowa]] - kolej pasażerska w parku lub parku rozrywki. W Polsce działają cztery koleje parkowe:
* [[Myślęcińska Kolej Parkowa]] w Bydgoszczy
* [[Kolejka Parkowa Maltanka|Maltańska Kolej Dziecięca]];
* [[Kolejka parkowa w Wojewódzkim Parku Kultury i Wypoczynku]]
* Kolejka Parkowa w [[Cichowo (województwo wielkopolskie)|Cichowie]] 

W Związku Sowieckim, a później i innych krajach socjalistycznych takie koleje obsługiwali pionierzy i dlatego były nazywane pionierskimi, w Polsce harcerze (Podgrodzie, Poznań - obecnie [[Maltańska Kolej Dziecięca]]).

== Prześwity kolei wąskotorowych ==
1067 mm - tzw. kolonialny, stosowany szeroko w koloniach brytyjskich. Taki prześwit ma m.in. podstawowa sieć kolei japońskich i afrykańskich oraz na wyspie Sachalin.

1000 mm - "kolej metrowa", rozpowszechniony pod koniec XIX wieku stosowana na wielu kolejach dojazdowych i lokalnych Europy, taki prześwit mają m.in. słynne Koleje Wąskotorowe Harcu w Niemczech oraz górskie koleje elektryczne w Alpach szwajcarskich i Tatrach słowackich ([[Tatrzańskie Koleje Elektryczne|TEŽ]]), czy też nieistniejące [[Bornholmskie Koleje Żelazne]] w Danii]; w Polsce największa taka sieć istniała [[Koleje wąskotorowe na Pomorzu Zachodnim|na Pomorzu Zachodnim]] (obecnie zachowane są dwie linie turystyczne - Gryfice-Pogorzelica i Koszalin-Manowo, a w przyszłości Koszalin-Rosnowo); prześwit 1000 mm ma także czynna [[Piaseczyńska Kolej Wąskotorowa|Piaseczyńska Kolej Dojazdowa]] (dawniej Grójecka KD). Ponadto istniały przebudowy linii o szerokości toru 750 mm lub 800 mm na linie 1000 mm (np. kolej koszalińska czy kolej wilanowska) i vice versa (kolej śmigielska i kolej ełcka). Kolej olecka, zniszczona przez Rosjan w 1945 roku, także miała szerokość 1000 mm.
Rozstaw stosowany także w tramwajach, w tym na dużej sieci Łodzi (w tym tramwaje podmiejskie), a także w Bydgoszczy, Toruniu, Grudziądzu i innych miastach.

900 mm - dawniej [[tramwaje w Krakowie]] i kolej konna Rudka Sanatorium - Mrozy, obecnie stosowany często w przemyśle, Kolejka parkowa w Wojewódzkim Parku Kultury i Wypoczynku w Chorzowie, pierwotnie 1000 mm (przebudowa związana z koniecznością wymiany wyeksploatowanych wagoników motorowych na nowy tabor).

800 mm - w zaborze rosyjskim co prawda obowiązywał rozstaw 750 mm, jednak "osiemsetkę" zastosowano na liniach wąskotorowych wokół i z Warszawy (późniejsze Warszawskie Koleje Dojazdowe) - były to: [[Kolej Dojazdowa Marecka]] (KDM), później Radzymińska KD, [[Kolej Jabłonowska]], Kolej Grójecka (później Grójecka KD, obecnie [[Piaseczyńska Kolej Wąskotorowa]]) i Kolej Wilanowska (dawniej Droga Żelazna Wilanowska, później włączona w struktury kolei grójeckiej, zlikwidowana w 1971 roku); dawniej szerokość toru również tramwajów konnych np. w Sopocie.  Do dzisiaj nie dotrwała żadna "osiemsetka" - wszystkie kolejki warszawskie przebudowano na 750 mm (kolej jabłonowska i marecka [radzymińska]) lub 1000 mm (kolej wilanowska, włączona do kolei grójeckiej). Obecnie we Wrocławiu, na terenie Instytutu Meteorologii i Gospodarki Wodnej przy ul. Braci Gierymskich (blisko Mostu Bartoszowickiego) jest ustawiona w charakterze pomnika techniki linowa wyciągarka jazowa, stojąca na torze o szerokości 810 mm.

785 mm - taki prześwit (30 cali pruskich) stosowany był bardzo wcześnie, najsilniej rozpowszechnił się na sieci [[Górnośląskie Koleje Wąskotorowe|górnośląskich kolei wąskotorowych]] (obecnie zachowane tylko dwie czynne linie turystyczne: Bytom-Miasteczko Śląskie oraz Stanica - Rudy Raciborskie - Paproć; ponadto istnieje kilka odcinków linii użytkowanych przez przemysł; zachowane nieczynne linie to odcinek do Strzybnicy (linia Bytom Karb - Miasteczko Śląskie) oraz tor stacyjny stacji Gliwice Trynek).

780 mm - rzadko stosowany, dawniej kolej cukrowni Cedry Wielkie.

760 mm - [[koleje wąskotorowe w Zagłębiu Ostrawsko-Karwińskim|Zagłębie Ostrawsko-Karwińskie]]; koleje leśne w Karpatach (Bieszczadach); Przeworsk - Dynów; Strumień - Chybie; taką szerokość posiadała kiedyś cała Hrubieszowska Kolej Dojazdowa. W Austrii, Czechach, Słowacji, Chorwacji, Bośni i Hercegowinie, Serbii, Macedonii, Węgrzech, Bułgarii, Rumunii to główny rozstaw kolei wąskotorowych.

750 mm - kolejny, najpopularniejszy standard rozpowszechniony pod koniec XIX wieku - taki rozstaw ma większość istniejących kolei wąskotorowych na terenie Niemiec, Polski, Białorusi, Ukrainy, Rosji.

716 mm - szerokość toru zastosowana w Cukrowni Kruszwica; później wszystkie linie zostały przebudowane na szerokość 750 mm.

700 mm - w Polsce zaistniał jeden tylko przypadek zastosowania takiej szerokości toru - w II RP istniała linia Gonczary - Filipowicze, uruchamiana jako kolej gospodarcza (tzn. wtedy, gdy było na to zapotrzebowanie). Kolej po II Wojnie Światowej była wciąż w eksploatacji (widniała na mapach linii kolejowych Białorusi).

600 mm - Standard rozpowszechniony szeroko po wynalezieniu przez Paula Armanda Decauville'a kolei o przenośnych przęsłach o tym prześwicie. Dzięki nim nastąpił rozkwit kolejek polowych, które stanowiły podstawę logistyki w budownictwie dróg i kolei normalnotorowych i ważny środek transportu podczas działań wojennych, m.in. obydwu wojen światowych. W miarę rozwoju samochodów budowlanych k. w. przenośne straciły na znaczeniu i obecnie stosuje się je rzadko, zazwyczaj przy budowie tuneli oraz w kopalniach torfu (dzisiaj m. in. zakłady należące do firmy HolLas w miejscowościach Krakulice (Gace), Rucianka i  Biedkowo - ten ostatni najpewniej już zakończył funkcjonowanie).

550 mm - rozstaw zastosowany w jednej z kopalń węgla kamiennego na Górnym Śląsku; kopalnia ta jest znana z eksploatacji prawdopodobnie ostatniej w Polsce lokomotywy wąskotorowej LDI-45N, produkcji rumuńskiej firmy Unio.

500 mm - kolej gospodarcza w Gozdnicy oraz kolej Jazu Bartoszowickiego we Wrocławiu (linia biegła przez Most Bartoszowicki, obecnie zachowany jest fragment toru od strony Śluzy Bartoszowice).

450 mm - najwęższa czynna kolej wąskotorowa w Polsce - [[Skansen Górniczy Królowa Luiza|Kopalnia Luiza]]; kursują po niej składy pasażerskie prowadzone przez lokomotywy akumulatorowe Ldag5.

430 mm - kolej technologiczna d. Zakładów Norblin w Warszawie (nadal istniejąca).

381 mm - do 1945 r. kolejka we wrocławskim Zoo.

363 mm - Częstochowskie ZTPM.

Mniejsze prześwity mogą mieć koleje parkowe i [[kolej ogrodowa|ogrodowe]] np. 241 mm i 127 mm kolej parkowa w Cichowie. We Wrocławiu istnieje co najmniej jedna kolej ogrodowa o dwóch szerokościach torów: 45 mm i 17 mm (niepubliczna).

Dynamiczny rozwój [[motoryzacja|motoryzacji]] w połowie XX wieku przyczynił się do upadku wielu kolei wąskotorowych, szczególnie na obszarach o łatwych warunkach terenowych, gdzie rozwój sieci drogowej nie napotykał na większe trudności.

W XXI wieku największe znaczenie mają k. w. o charakterze turystycznym i historycznym, wielką popularnością cieszą się koleje z zachowaną trakcją parową (najprężniejsza z nich, niemiecka kolej w górach [[Harz]]u posiada kilkadziesiąt czynnych parowozów) i elektryczne koleje górskie.

== Zobacz też ==
* [[Koleje wąskotorowe w Polsce]]
* [[Fundacja Polskich Kolei Wąskotorowych]]
* [[kolej normalnotorowa]]
* [[kolej szerokotorowa]]
* [[kolej zębata]]
* [[Lista wąskotorowych lokomotyw spalinowych eksploatowanych w Polsce|lista wąskotorowych lokomotyw spalinowych PKP]]

== Linki zewnętrzne ==
* [http://www.wask.pl Portal o Polskich Kolejach Wąskotorowych]
* [http://750mm.pl Forum Pasjonatów Kolei Wąskotorowych]
<!-- ============================================================ -->
<!-- NIE DODAWAJ WIĘCEJ LINKÓW. WIKIPEDIA NIE JEST ZBIOREM LINKÓW -->
<!-- ANI  MIEJSCEM   NA  TWOJĄ   (LUB  CZYJĄKOLWIEK)   REKLAMĘ!!! -->
<!-- Jeżeli sądzisz, że Twój link może się przydać, zamiast tutaj -->
<!-- umieść go najpierw na stronie dyskusji tego artykułu.  Linki -->
<!-- umieszczone bez przeprowadzonej weryfikacji ZOSTANĄ USUNIĘTE -->
<!-- WCZEŚNIEJ przeczytaj http://pl.wikipedia.org/wiki/WP:LZ      -->
<!-- ============================================================ -->


{{wikipedia}}

[[Kategoria:Hasła encyklopedyczne]]