Brigadelokomotive

Brigadelokomotive
Parowóz HF w skansenie w Wenecji
Przewoźnik	HFB, PKP, przemysł
Oznaczenie przewoźnika	HFB 201-2896 (z przerwami), na PKP Tx1, Tx2, w przemyśle oznaczenia różne
Producent	BMAG (218), Borsig (377), Esslingen (42), Hanomag (39), Hartmann (105), Henschel (789), Hohenzollern (47), Humboldt (11), Jung (123), Krauss (164), Linke-Hofmann (95), Maffei (175), O&K (359), SACM (12), Vulcan (17)
Lata budowy	1905–1919
Liczba wyprodukowanych egzemplarzy	2573
Rozstaw szyn	600 mm
Długość parowozu	5885–5980 mm
Szerokość	1780 mm
Wysokość	2850 mm
Układ osi	D
Rozstaw osi skrajnych	2260 mm
Rozstaw osi sztywnych	785 mm (2260 mm*)
Średnica kół napędowych	600 mm
Ciśnienie pary w kotle	15 bar
Powierzchnia rusztu	0,42 m²
Powierzchnia ogrzewalna kotła	16,4 m²
Powierzchnia przegrzewacza	Brak
Typ silnika parowego	bliźniaczy na parę nasyconą
Liczba cylindrów	2
Średnica cylindrów	240 mm
Skok tłoka	240 mm
Rodzaj rozrządu	Stephenson
Moc znamionowa	65 KM (48 kW)
Maksymalna siła pociągowa	20,35 kN
Prędkość konstrukcyjna	15 km/h (25 km/h*)
Masa własna	9,7–10,5 t
Masa służbowa	12 t
Masa napędowa	12 t
Nacisk osi na szyny	3,0 t
Typ tendra	doczepny w niektórych egzemplarzach**
Zapas węgla	0,7 t
Zapas wody	1,1 m³
System hamulca	Ręczny, rzutowy
System ogrzewania	Brak
* - po rekonstrukcji podwozia w niektórych egzemplarzach ** do parowozu zaprojektowano tender Ptx206 (Centura), stosowano również inne tendry.

Brigadelokomotive (Brigadelok, HF) – wąskotorowa lokomotywa parowa produkowana masowo w latach 1905-1919 na potrzeby niemieckich kolei wojskowych (Heeresfeldbahnen - HFB). Stanowiła podstawowy typ lokomotywy niemieckich kolei polowych podczas I wojny światowej. Po jej zakończeniu znaczna liczba egzemplarzy znalazła się poza granicami Niemiec, w tym na terenie Polski, gdzie znalazła zastosowanie na kolejach publicznych oraz przemysłowych (głównie cukrowniczych i leśnych). Ze względu na niewielką moc i przestarzałą konstrukcję lokomotywy tego typu wycofano ze służby na PKP przed 1970 rokiem, jednak na kolejach przemysłowych służyły one jeszcze w latach '80. Kilkanaście egzemplarzy zostało zachowanych w stanie nieczynnym na terenie kraju.

Historia

Stosowane od 1890 roku przez wojska niemieckie parowozy bliźniacze (Zwillinge) okazały się na początku XX w. zbyt słabe. W związku z tym już w 1901 roku przystąpiono do opracowywania nowej konstrukcji parowozu wąskotorowego, przeznaczonego dla Wojskowych Kolei Polowych (Heeresfeldbahnen - HFB). Początkowo prace prowadzono w firmach Arnold Jung Lokomotivfabrik oraz Georg Krauss. Następnie projekt został przejęty przez zakłady Henschel, które w 1903 roku dostarczyły pierwszy prototyp. W roku 1905 przystąpiono do produkcji seryjnej, którą prowadzono w wielu niemieckich fabrykach aż do 1919 roku (parowozy produkowano również po zakończeniu I wojny światowej). Ogółem oficjalnie powstały 2573 egzemplarze, które oznaczano symbolem HF (Heeresfeldbahnen) i numerami z zakresu 201-2896. Parowozy trafiały na stan armii niemieckiej i były eksploatowane na kolejach wojskowych na terenie Niemiec, jak również w koloniach. W trakcie I wojny światowej trafiły na zaplecze wszystkich frontów, gdzie stanowiły podstawowy środek trakcyjny na kolejach transportujących zaopatrzenie, żołnierzy na pole walki i ewakuujących rannych.

Po zakończeniu działań wojennych wiele parowozów pozostało poza granicami Niemiec. Na terenie odrodzonej Polski znalazło się ponad 180 egzemplarzy. Dodatkowo zakupiono 50 sztuk parowozów wyprodukowanych już po wojnie. Znalazły one zastosowanie zarówno na kolejach publicznych, gdzie otrzymały oznaczenie D i numerację w obrębie poszczególnych dyrekcji, jak również na kolejach prywatnych. W szczególności typ ten dzięki niskim naciskom osiowym i możliwości przechodzenia przez łuki o małym promieniu sprawdził się na kolejach przemysłowych (głównie cukrownianych i leśnych). Warto zauważyć, ze duża podaż materiałów nawierzchniowych oraz taboru z likwidowanych kolei wojskowych przyczyniła się do znacznego rozwoju niepublicznych kolei wąskotorowych w okresie międzywojennym. Na wielu sieciach zakładowych Brigadelokomotive stanowiły podstawowy środek trakcyjny aż do ich likwidacji w latach 70/80 XX wieku.

Po II wojnie światowej parowozy Brigadelokomotive (najczęściej określane w Polsce "HF")oznaczono na PKP serią Tx1, którą w 1961 roku zmieniono na Tx2. Z punktu widzenia potrzeb kolei publicznych lokomotywy te charakteryzowały się zbyt niską mocą i prędkością maksymalną. Z drugiej strony brak nowych maszyn na tor 600 mm wymuszał ich dalszą eksploatację aż do 1970 roku. Część wycofywanych lokomotyw przekazano na koleje przemysłowe lub do resortu leśnictwa, gdzie dołączyły do innych egzemplarzy tej serii. Ponieważ produkowane w Polsce dwuosiowe lokomotywy spalinowe typu WLs-40 nie nadawały się do pracy liniowej, dopiero zakup trzyosiowych maszyn V10C i L30H pozwolił na wycofanie wyeksploatowanych parowozów.

Charakterystyka techniczna

Lokomotywy posiadały blachownicową nitowaną ramę zewnętrzną z usprężynowaniem górnym zestawów kołowych i czterema punktami podparcia. Pierwotnie pierwszy i czwarty zestaw kołowy wykonane były jako osie Klien-Lindnera, dzięki czemu parowozy mogły pokonywać łuki o promieniu do 18 metrów. Rozwiązanie to skutkowało jednak bardzo niespokojnym biegiem parowozu i ryzykiem wykolejenia przy prędkościach powyżej 15 km/h. W związku z tym w niektórych egzemplarzach dokonywano przebudowy na zwykłe zestawy kołowe ze zwężonymi obrzeżami, co pozwalało na rozwijanie prędkości do 25 km/h. Kocioł płomieniówkowy z szerokim stojakiem zamocowano sztywno do ostoi przy dymnicy, zaś stojak oparty został na ślizgach. Dodatkowe usztywnienie stanowią blachy wahliwe. W środkowej części walczaka znajduje się wysoki zbieralnik pary ze sprężynowymi zaworami bezpieczeństwa. Z prawej strony zbieralnika zamontowano przepustnicę pary (zwykle suwakową, rzadziej tłoczkową) ze sterowaniem zewnętrznym. Zawory zasilające umieszczono w tylnej części kotła, zaś do tłoczenia wody stosowano najczęściej dwa inżektory ssąco-tłoczące Körtinga o wydajności 50 litrów na minutę. Przed i za zbieralnikiem umieszczono dwie ręczne piasecznice podające piasek pod wszystkie koła. Na tylnej piasecznicy nawinięty był zbrojony wąż, który wraz z zamontowanym na parowozie eżektorem umożliwiał pobieranie wody bezpośrednio ze zbiorników wodnych lub studni. Poszczególne egzemplarze wyposażano w różne rodzaje kominów, jednak dość powszechnym rozwiązaniem było stosowanie iskrochronów bębnowych typu Kobel. W parowozach Brigadelokomorive stosowano dwucylindrową, bliźniaczą maszynę parową z suwakami płaskimi. Napęd był przenoszony za trzecią oś, z której również napędzany był rozrząd Stephensona z nawrotnicą dźwigniową umieszczony na zewnątrz ostoi. Osie wiązane wyposażone były w korby Halla. Wszystkie panewki w układzie napędowym wykonano jako dwudzielne z regulacją klinowo-śrubową. Smarowanie zapewniał lubrykator "de Limon" (rzadziej stosowano smarotłocznie). Dźwigniowy hamulec ręczny działał na dwie środkowe osie parowozu. Po obu stronach kotła umieszczone zostały skrzynie wodne o pojemności 1,1 m³, które sięgają aż do drzwi dymnicy. Górna ich część została ukształtowana tak, aby od strony budki maszynisty utworzyć otwarte skrzynie pozwalające na zabranie 0,7 t węgla. W praktyce był to zapas niewystarczający, więc powszechnie stosowano tendry doczepne. Najpopularniejszym był zaprojektowany w zakładach Borsiga czteroosiowy tender mieszczący 5 m³ wody i 1,5 t węgla, jednak stosowano również konstrukcje od parowozów innych typów lub wykonywane we własnych warsztatach na bazie wagonów towarowych. Oryginalnie na parowozach montowano oświetlenie naftowe i dzwon ręczny z prawej strony budki maszynisty.

Egzemplarze eksploatowane w Polsce

Poniżej przedstawiono zestawienie niektórych parowozów Brigadelokomotive eksploatowanych w Polsce. Ze względu na ich liczebność oraz ilość użytkowników (w tym firm nie związanych bezpośrednio z transportem kolejowym) pełen wykaz jest niemożliwy do stworzenia.

Koleje leśne

Lp.	Nr HF	Producent	Nr fabryczny	rok budowy	Oznaczenie polskie	Stacjonowanie	Uwagi
1	365	Henschel	13306	1914	?	?
2	522	Henschel	14015	1916	Tx 232	Czarna Biał.	oryginalny kocioł do HF 588 (Tx 227), następnie do Tx 242 2. kocioł z HF 2689, Borsig 10461 / 1919 3. kocioł z HF 2344, Henschel 16094 / 1918
3	580	Jung	2449	1916	Tx 206	Hajnówka	oryginalny kocioł do ? 2. kocioł z HF 2497, Borsig 10377 / 1919 2. kocioł do HF 1095 (Tx 207) 3. kocioł z HF 2630 (Tx 203), Maffei 5080 / 1918 3. kocioł do HF 1958 (Tx 1958)
4	588	Esslingen	3777	1916	Tx 227	Czarna Biał.	oryginalny kocioł do ? 2. kocioł z HF 522 (Tx 232), Henschel 14015 / 1916 2. kocioł do Tx 242 (zachowany) 3. kocioł z ? EGZEMPLARZ ZACHOWANY
5	840	Maffei	4752	1916	Tx 1125	Zagnańsk	oryginalny kocioł do Tx 208 2. kocioł z HF 2808, Krauss 7666 / 1919
6	977	Borsig	9840	1917	?	?
7	1082	Henschel	15959	1918	?	?	oryginalny kocioł do Tx 200
8	1095	Henschel	15972	1918	Tx 207	Czarna Biał.	oryginalny kocioł do ? 2. kocioł od HF 2497, Borsig 10377 / 1919 z HF 580 (Tx 206)
9	1096	Henschel	15973	1918	Tx 1117	Czarna Biał.	oryginalny kocioł do ? 2. kocioł z HF 1920 (Tx 201), Borsig 10312 / 1918
10	1103	Henschel	15980	1918	Tx 1115	Czarna Biał.
11	1113	Henschel	15990	1918	Tx 204	Hajnówka
12	1609	Hohenzollern	3738	1917	Tx 1123	Hajnówka	EGZEMPLARZ ZACHOWANY
13	1876	Jung	2764	1918	Tx 1110	Zagnańsk
14	1920	Borsig	10312	1918	Tx 201	Czarna Biał.	oryginalny kocioł do HF 1096 (Tx 1117) 2. kocioł z HF 2103, Borsig 10334 / 1918 EGZEMPLARZ ZACHOWANY
15	1958	Orenstein & Koppel	8575	1918	Tx 1958	Hajnówka	oryginalny kocioł do HF 2500 (Tx 209) 2. kocioł od HF 2630 (Tx 203), Maffei 5080 / 1918 z HF 580 (Tx 206) 2. kocioł do ? 3. kocioł z HF 2277 (Tx 233), Hartmann 4121 / 1918 EGZEMPLARZ ZACHOWANY
16	1973	Orenstein & Koppel	8590	1918	Tx 1113	Hajnówka	oryginalny kocioł do ? 2. kocioł z HF 2415, Linke-Hofmann 1759 / 1918 EGZEMPLARZ ZACHOWANY
17	2066	Henschel	15920	1918	?	?
18	1876	Borsig	10334	1918	?	?	oryginalny kocioł do HF 1920 (Tx 201)
19	2187	Orenstein & Koppel	8615	1918	Tx 1114	Czarna Biał.	oryginalny kocioł do ? 2. kocioł z HF 2277 (Tx 233), Hartmann 4121 / 1918 2. kocioł do HF 1958 (Tx 1958) EGZEMPLARZ ZACHOWANY
20	2277	Hartmann	4121	1918	Tx 233	Hajnówka	oryginalny kocioł do HF 2187 (Tx 1114)
21	2289	Hanomag	8690	1918	Tx 1124	Czarna Biał.
22	2296	Borsig	10359	1918	Tx 226	?	oryginalny kocioł do ? 2. kocioł z HF 2344, Henschel 16094 / 1918 2. kocioł do HF 522 (Tx 232)
23	2299	Borsig	10362	1918	Tx 552	Hajnówka
24	2309	Hartmann	4141	1918	?	?
25	2344	Henschel	16094	1918	?	?	oryginalny kocioł do HF 2296 (Tx 226)
26	2353	Henschel	16103	1918	Tx 1116	Czarna Białostocka	oryginalny kocioł do Tx 1111 2. kocioł z HF 2744, Hartmann 4306 / 1919 EGZEMPLARZ ZACHOWANY
27	2391	Krauss	7545	1918	?	?	oryginalny kocioł do HF 2490 (Tx 1112)
28	2415	Linke-Hofmann	1759	1918	?	?	oryginalny kocioł do HF 1973 (Tx 1113)
29	2490	Borsig	10370	1919	Tx 1112	Zagnańsk Czarna Biał. Hajnówka	oryginalny kocioł do ? 2. kocioł z HF 2392, Krauss 7545 / 1919 EGZEMPLARZ ZACHOWANY
30	2497	Borsig	10377	1919	?	?	oryginalny kocioł do HF 580 (Tx 206), następnie do HF 1095 (Tx 207)
31	2500	Borsig	10380	1919	Tx 209	Hajnówka	oryginalny kocioł do HF 2630 (Tx 203) 2. kocioł z HF 1958 (Tx 1958), Orenstein & Koppel 8575 / 1918
32	2501	Borsig	10381	1919	Tx 231	Czarna Biał.
33	2510	Borsig	10390	1919	Tx 205	Hajnówka
34	2630	Maffei	5080	1918	Tx 203	Hajnówka Czarna Biał.	oryginalny kocioł do HF 580 (Tx 206), następnie do HF 1958 (Tx 1958) 2. kocioł z HF 2500 (Tx 209), Borsig 10380 / 1919
35	2689	Borsig	10461	1919	?	?	oryginalny kocioł do HF 522 (Tx 232)
36	2744	Hartmann	4306	1919	?	?	oryginalny kocioł do HF 2353 (Tx 1116)
37	2745	Hartmann	4307	1919	?	?
38	2808	Krauss	7666	1919	?	?	oryginalny kocioł do HF 840 (Tx 1125)
39	?	?	?	?	Tx 242	Płociczno Zagnańsk ZKL Czarna Biał.	oryginalny kocioł do ? 2. kocioł z HF 522 (Tx 232), Henschel 14015 / 1916 EGZEMPLARZ ZACHOWANY
40	?	?	?	?	Tx 208	Zagnańsk	oryginalny kocioł do ? 2. kocioł z HF 840 (Tx 1125), Maffei 4752 / 1916
41	?	?	?	?	Tx 200	Hajnówka	oryginalny kocioł do ? 2. kocioł z HF 1082, Henschel 15959 / 1918 EGZEMPLARZ ZACHOWANY
42	?	?	?	?	Tx 1111	Czarna Biał.	oryginalny kocioł do ? 2. kocioł z HF 2353 (Tx 1116), Henschel 16103 / 1918

Cukrownia Gosławice

Lp.	Nr HF	Producent	Nr fabryczny	rok budowy	Oznaczenie polskie	Uwagi
1	365	Henschel	13306	1914	1926-39: Nr 3, 1940-54: Nr 3
1	988	Borsig	9851	1917	1926-39: Nr 4, 1940-54: Nr 4
1	?	Borsig	10363	1918	1926-39: Nr 5, 1940-54: Nr 5
1	2284	Hartmann	4128	1918	1926-39: Nr 2, 1940-54: Nr 6

Cukrownia Guzów

Lp.	Nr HF	Producent	Nr fabryczny	rok budowy	Oznaczenie polskie	Uwagi
1	1436	Schwartzkopf	6337	1917	1946: Nr 2, 1951: Nr 3, 1965: Nr 3
2	1762	Henschel	15561	1917	1946: Nr 3, 1951: Nr 2, 1965: Nr 2
3	2111	Schwartzkopf	6753	1918	1946: Nr 4, 1951: Nr 1, 1965: Nr 1	Kocioł Hartmann 4158 / 1918
4	1090	Henschel	15967	1918	1946: -, 1951: Nr 4, 1965: Nr 4	Najprawdopodobniej z Cukrowni Ciechanów.

Cukrownia Klemensów

Lp.	Nr HF	Producent	Nr fabryczny	rok budowy	Oznaczenie polskie	Uwagi
1	298	Borsig	8824	1914	Nr 11	W 1953 r. zakupiony z PKP (ex. D 315, Tx1 341) W 1974 r. przekazany do Muz. Kol. W 1981 r. złomowany w Chróścinie Nyskiej.
2	485	Henschel	13580	1915	Nr 4	W 1929 r. zakupiony w firmie Wolwis W 1974 r. przekazany do Muz. Kol. EGZEMPLARZ ZACHOWANY
3	1004	Henschel	14252	1915	Nr 10	W 1936 r. zakupiony w firmie Wolwis W 1974 r. przekazany do Muz. Kol. EGZEMPLARZ ZACHOWANY
4	1405	Borsig	9984	1917	Nr 12	W 1955 r. zakupiony z PKP (ex. D 375, Tx1 316) W 1971 r. złomowany w Klemensowie.
5	1984	Schwartzkopf	6722	1918	Nr 10	W 1952 r. zakupiony (przekazany z innej cukrowni?) Złomowany w Klemensowie
6	2092	Borsig	10323	1918	Nr 2	W 1921 r. zakupiony z Cukr. Garbów W 1974 r. przekazany do Muz. Kol. EGZEMPLARZ ZACHOWANY
7	2505	Borsig	10385	1919	Nr 5	W 1929 r. zakupiony w firmie Wolwis W 1974 r. przekazany do Muz. Kol. W 1978 r. złomowany w Chróścinie Nyskiej.
8	2558	Henschel	16163	1918	Nr 9	W 1952 r. przekazany z Cukr. Włostów W 1974 r. przekazany do Muz. Kol. EGZEMPLARZ ZACHOWANY
9	2604	Linke-Hofmann	1763	1918	Nr 3	W 1923 r. zakupiony w firmie Wolwis W 1974 r. przekazany do Muz. Kol. W 1978 r. złomowany w Chróścinie Nyskiej.
10	2722	Hartmann	4284	1919	Nr 8	W 1952 r. przekazany z Cukr. Włostów W 1974 r. przekazany do Muz. Kol. W 1981 r. złomowany w Chróścinie Nyskiej.

Egzemplarze zachowane

Na świecie zachowanych zostało około 100 Brigadelokomotive:

Kraj	Liczba egzemplarzy
Francja	21
Polska	17
Niemcy	13
Wielka Brytania	12
Brazylia	8
Łotwa	6
Szwecja	5
Kongo	4
Bułgaria	3
Macedonia	2
Serbia	2
Stany Zjednoczone	2
Afryka centralna	1
Austria	1
Holandia	1
Republika Południowej Afryki	1
Szwajcaria	1

Parowozy zachowane w Polsce:

Lp.	Nr wojskowy	Producent	Nr fabryczny	Rok budowy	Stacjonowanie	Ostatnie oznaczenie	Właściciel	Miejsce postoju	Stan zachowania
1	298	Borsig	8824	1914	1919: PKP Rogów 1955: Cukr. Klemensów 1974: Muz. Kol. Warszawa 1998: Mława	Nr 10 (11?)	Muz. Kol.	Czernice Borowe	Pomnik
2	485	Henschel	13580	1915	1915: HF Depot I Brigade Berlin 19??: Wol-Wis 1929: Cukr. Klemensów	Nr 4	Muz. Kol.	Wenecja	Eksponat
3	522	Henschel	14015	1916	1916: HF Brigade Schöneberg 1945: ZKL Płociczno 1954: ZKL Zagnańsk 1955: ZKL Czarna Biał. 1989: Poznań	Tx 242	PKMK	Poznań-Janikowo	Wrak
4	588	Esslingen	3777	1916	1916: HF 1945: ZKL Czarna Biał.	Tx 227	Lasy Państwowe	Czarna Biał.	Pomnik na osiedlu
5	1082	Henschel	15959	1918	1918: HF Ersatzpark Berlin 1945: ZKL Hajnówka	Tx 200	Lasy Państwowe	Hajnówka	Eksponat
6	1609	Hohenzollern	3738	1917	1917: HF Ersatzpark, Hanau 1945: ZKL Hajnówka 1990: Muz. Kol. Warszawa 1992: Technikum Kolejowe Warszawa (pomnik) 2013: Muz. Kol. Kościerzyna	Tx 1123	Muz. Kol.	Kościerzyna	Eksponat
7	1920	Borsig	10312	1918	1918: HF Ersatzpark 1920: MRL, Reseau de la Marne 1924: Brunner & Marchand 1945: ZKL Czarna Biał.	Tx 201	?	Białystok	Pomnik przed dworcem
8	1958	Orenstein & Koppel	8575	1918	1918: 1. Eb-Brigade, Berlin-Schöneberg 1945: ZKL Hajnówka 1987: Muz. Kol. Sochaczew	Tx 1958	Muz. Kol.	Sochaczew	Eksponat
9	1973	Orenstein & Koppel	8590	1916	1918: 1. Eb-Brigade, Berlin-Schöneberg 1945: ZKL Hajnówka	Tx 1113	Lasy Państwowe	Płociczno	Pomnik
10	2092	Borsig	10323	1918	1918: HF Ersatzpark Berlin 19??: Cukr. Garbów (?) 1921: Cukr. Klemensów 1974: Muz. Kol. Warszawa 1989: Muz. Wenecja	Nr 2	Muz. Kol.	Wenecja	Eksponat
11	2187	Orenstein & Koppel	8615	1918	1918: 1. Eb-Brigade, Berlin-Schöneberg 1945: Czarna Biał.	Tx 1114	Lasy Państwowe	Czarna Białostocka	Pomnik przed Nadleśnictwem
12	2239	Linke-Hofmann	1721	1918	1945: Cukr. Leśmierz 1994: Ełk (pomnik) 2001: Skierniewice	Nr 3	PSMK	Skierniewice	Eksponat
13	2353	Henschel	16103	1918	1918: HF Ersatzpark Berlin 1945: ZKL Czarna Biał. 1986: Muz. Wenecja	Tx 1116	Muz. Kol.	Wenecja	Eksponat
14	2490	Borsig	10370	1918	1919: HF Ersatzpark 1945: ZKL Zagnańsk 1954: ZKL Kielce 1958: ZKL Zagnańsk 1965: ZKL Czarna Biał. 1972: odstawiony 1990: Hajnówka	Tx 1112	Lasy Państwowe	Hajnówka	Odstawiony
15	2506 (?)	Borsig	10386	1919	1919: HF Ersatzpark 1945: Cukrownia Mała Wieś lata '80: Płock (pomnik) lata '90: sprzedany osobie prywatnej	?	?	?	?
16	2558	Henschel	16163	1919	1919: HF Ersatzpark Berlin 1928: Wol-Wis 1940: Cukr. Włostów 1952: Cukr. Klemensów 1974: Muz. Kol. Warszawa 1990: Sucha Beskidzka (pomnik) 2014: Białośliwie	Nr 9	Muz. Kol.	Białośliwie	Pomnik

Źródła

• Hubert Chwedyk: Koleje wąskotorowe Ordynacji Zamojskiej, ATUT Biuro Promocji, Zamość, 2006, ISBN 83-89797-04-6
• Oktawian Duda, Zygmunt Świerzewski, Krzysztof Zintel: Leśnie kolejki wąskotorowe południowo-wschodniej Polski, Poznański Klub Modelarzy Kolejowych, Poznań 1995, ISBN 83 901902-2-2
• Bogdan Pokropiński: Muzealne parowozy wąskotorowe w Polsce (dla toru szerokości 600 i 630 mm), Muzeum Ziemi Pałuckiej, Żnin, 2000, ISBN 83-910219-7-1
• Die Heeresfeldbahnseiten: Brigadelok (niem.), Florian Rauh [dostęp 2014-06-23].
• Wciąż pod parą... Wykaz zachowanych w Polsce parowozów wąskotorowych (pol.), Tomisław Czarnecki [dostęp 2014-06-23].