Edytujesz Organizacja służby dyspozytorskiej GKW

== Wprowadzenie ==

Podstawowym zadaniem służby dyspozytorskiej Górnośląskich Kolei Wąskotorowych było regulowanie i nadzór nad całokształtem pracy przewozowej<ref name="dysp1982">[[Archiwum:Regulamin pracy dyspozytury GKW (1982)]]</ref><ref name="dysp1991">[[Archiwum:Regulamin pracy dyspozytury GKW (1991)]]‎</ref><ref name="dysp1998">[[Archiwum:Karta charakterystyki dyspozytora GKW (1998)]]‎</ref> na sieci.

Artykuł opracował [[Użytkownik:Mariusz Herchold|Mariusz Herchold]] na podstawie dokumentów ze zbiorów własnych oraz dostępnej literatury.

== Stanowiska pracy ==

Dyspozytura przewozów GKW działała całodobowo przynajmniej do 1991 roku, choć już wtedy przewidywano możliwość jej okresowego zamykania w sytuacji braku przewozów w wybrane dni<ref name="dysp1991" />. Liczba stanowisk dyspozytorskich zmieniała się zależnie od natężenia przewozów. Dopóki na jednej zmianie pracował więcej niż jeden dyspozytor, każdy z nich miał przypisane rejony przewozów. W 1982 roku przewidywano jeszcze 2 stanowiska: pierwsze z nich obsługiwało rejony Bytom Karb i Rudy, a drugie Maciejkowice i Poręba <ref name="dysp1982" />. Przynajmniej od 1991 roku było to już tylko jedno stanowisko obsługujące całą sieć <ref name="dysp1991" />. Prawdopodobnie we wcześniejszych latach liczba stanowisk była większa z uwagi na wielkość przewozów realizowanych przez GKW.

Zmiany dyspozytorów następowały o godzinie 07:00 i 19:00<ref name="dysp1982" />. W późniejszym czasie dozwolone było ograniczanie czasu pracy do dwóch 8-godzinnych zmian (06:00-14:00 i 14:00-22:00)<ref name="dysp1991" />.

W latach 90. XX wieku, aby zostać dyspozytorem przewozów GKW, należało legitymować się wykształceniem co najmniej średnim, posiadać zdany egzamin na referenta kolei państwowych oraz przepracować na PKP 4 lata na stanowiskach technicznych, w tym 1 rok na stanowisku dyżurnego ruchu<ref name="dysp1998" />.

== Lokalizacja i podległość ==

Przez długi czas dyspozytura przewozów GKW znajdowała się w budynku Zarządu Kolei Dojazdowych w Bytomiu, przy ul. Powstańców Warszawskich. Z dniem 1 listopada 1991 roku przeniesiono ją na stację Bytom Karb Wąsk.<ref name="kdid5">''Koleje Dawniej i Dziś'', numer 5/2005</ref>. Polegało to na oficjalnej likwidacji dyspozytury przewozów i powołaniu dyspozytury stacyjnej, która mimo swojej nowej nazwy w dalszym ciągu nadzorowała ruch pociągów na całej sieci GKW. Kolejna zmiana lokalizacji dyspozytury miała miejsce 1 lutego 1998 roku, kiedy przeniesiono ją do Maciejkowic<ref name="kdid6">''Koleje Dawniej i Dziś'', numer 6/2005</ref>, jako nowej stacji zbiorczej GKW.

Dopóki dyspozytura przewozów znajdowała się w Zarządzie Kolei Dojazdowych, podlegała pod tamtejszy Dział Przewozów, a jej pracą kierował starszy dyspozytor<ref name="dysp1982" />. Później zwierzchnikami dyspozytury byli zawiadowcy stacji <ref name="dysp1991" /><ref name="dysp1998" />.

Dyspozytorzy trakcyjni pracowali w poszczególnych lokomotywowniach, będąc pracownikami służby mechanicznej<ref name="soida2" />.

== Wyposażenie ==

Najważniejszym wyposażeniem dyspozytury GKW, niezbędnym do realizacji postawionych zadań i obowiązków, była łączność. Do dyspozycji były:
* 3 centralki łączności dyspozytorskiej, zamienione na telefon MB po opuszczeniu budynku Zarządu Kolei Dojazdowych,
* 2 numery łączności bazowej,
* 1 numer łączności miejskiej,
* od 1977 roku radiotelefon<ref name="rt1977">[[Archiwum:Regulamin łączności radiofonicznej GKW (1982)]]</ref>.

Nieznane jest oficjalne wyposażenie dyspozytur trakcyjnych, wiadomo jednak że posiadały stosowną łączność.

== Zadania i obowiązki ==

Niezależnie od okresu, zadania służby dyspozytorskiej GKW w swoim zasadniczym kształcie nie zmieniały się.

=== Śledzenie i regulowanie ruchu kolejowego ===

Dyspozytorzy przewozów na podstawie porozumiewania się z dyżurnymi ruchu ustalali i rejestrowali bieżące położenie pociągów. W przypadku zakłóceń w ruchu podejmowane były operatywne decyzje o działaniach mających zapewnić ciągłość realizacji przewozów. Dyspozytorzy przewozów wydawali również zgody na uruchamianie pociągów nie objętych planowaniem (np. roboczych lub lokomotyw luzem).

=== Planowanie pracy lokomotyw pociągowych ===

O ile zadaniem dyspozytorów trakcyjnych poszczególnych lokomotywowni było zapewnienie odpowiedniej liczby lokomotyw z drużynami pociągowymi, o tyle do zadań dyspozytorów przewozów należało odpowiednie zaplanowanie pracy tych lokomotyw. Polegało to na takim przydziale pociągów do prowadzenia, aby zrealizować jak największą liczbę bruttotonokilometrów, a jednocześnie zapewnić terminowy powrót do lokomotywowni.

Dyspozytorzy trakcyjni byli ponadto odpowiedzialni za odstawianie lokomotyw na przeglądy okresowe zgodnie z cyklem przeglądowo-naprawczym.

=== Opracowywanie rozkładu jazdy ===

Ruch pociągów pasażerskich na GKW odbywał się przede wszystkim na podstawie służbowego rozkładu jazdy, natomiast ruch pociągów towarowych prowadzony był operatywnie, jednak pociągi uruchamiane były zgodnie z trasami ujętymi w służbowym rozkładzie jazdy. Zdarzało się, że pociąg ujęty w takim rozkładzie nie był uruchamiany z powodu braku towarów do przewiezienia w danej relacji. Możliwe również było uruchomienie pociągu pasażerskiego lub towarowego nie objętego rocznym rozkładem jazdy, na podstawie odrębnego telegramu opracowanego przez Zarząd Kolei Dojazdowych.

Rola dyspozytora przewozów w opracowaniu rozkładu jazdy była spełniania w przypadkach przesyłania lokomotyw luzem. Dyspozytor był wówczas zobowiązany do przygotowania rozkładu dla takiej jazdy. Korzystał przy tym z czasów jazdy podanych w [[Archiwum:Dodatek I, V i VII do służbowego rozkładu jazdy Górnośląskich Kolei Wąskotorowych (1981)|Dodatku I do służbowego rozkładu jazdy]].

=== Gospodarka wagonowa ===

Przewozy na GKW realizowane były na podstawie uaktualnianego na bieżąco planu załadunków. Na jego podstawie dyspozytor przewozów podejmował decyzję o tym kiedy oraz ile wagonów podstawić pod załadunek na daną bocznicę. Po zgłoszeniu składu jako gotowego do zabrania po załadunku, dyspozytor planował i nadzorował jego sprawny przewóz do odbiorcy. Z kolei po zgłoszeniu zakończenia rozładunku składu, do obowiązków dyspozytora było zabranie tego składu pod kolejny załadunek lub do odstawienia na postój do czasu konieczności zrealizowania kolejnego zapotrzebowania według planu załadunków.

=== Reagowanie na wypadki i wydarzenia ===

Po wystąpieniu wypadku lub wydarzenia, dyspozytor powiadamiał odpowiednie organa oraz służby, a następnie podejmował decyzje mające na celu jak najszybsze usunięcie skutków (np. zamawiał pociąg ratunkowy) oraz minimalizował wpływ na realizowane przewozy (np. kierował pociągi droga okrężną, jeżeli była taka możliwość).

=== Realizacja mierników eksploatacyjnych ===

Dyspozytorzy przewozów i dyspozytorzy trakcyjni ponosili współodpowiedzialność za realizację mierników eksploatacyjnych. Należały do nich m.in.<ref name="soida2">Soida K.: ''Koleje wąskotorowe na Górnym Śląsku'', tom II, ApLand, Katowice 2001</ref>:
* masa przewiezionych przesyłek towarowych,
* liczba wykonanych bruttotonokilometrów,
* załadunek statyczny wagonu,
* średni dobowy przebieg lokomotywy,
* współczynnik obrotu wagonu towarowego.

=== Prowadzenie dokumentacji ===

Dokumentacja prowadzona przez dyspozytorów przewozów dotyczyła głównie rejestracji ruchu oraz wykorzystania taboru wagonowego, a ta prowadzona przez dyspozytorów trakcyjnych dotyczyła pracy taboru trakcyjnego oraz pracowników drużyn pociągowych.

Ważniejszymi dokumentami prowadzonymi przez dyspozytorów przewozów były:

# <u>Wykaz rzeczywistego biegu pociągów</u>. Na kolejach normalnotorowych, dyspozytor liniowy śledząc ruch pociągów, prowadzi wykres rzeczywistego biegu pociągów (w wersji dyspozytorskiej). Jest to wygodna forma rejestracji ruchu, pozwalająca szybko podejmować decyzje regulacyjne. W przypadku dyspozytury GKW pojawia się określenie ''wykaz'' zamiast ''wykres'', co może oznaczać, że ruch rejestrowany był w formie tabelarycznej. Dla takiej rejestracji zapisuje się rzeczywiste godziny odjazdów ze stacji początkowych oraz przyjazdu do stacji końcowych. W przypadku podziału obszaru na rejony i konieczności oddzielnego rozliczania rejonów, może być wymagana również rejestracja godzin na stacji przekazania. Zapisywane są również zakłócenia.
# <u>Dziennik regularności biegu pociągów osobowych</u>. Oddzielny dokument przewidziany był dla rejestrowania regularności pociągów osobowych, które kursowały według sztywnego rozkładu jazdy. Zapisywano tam godziny rzeczywistych przyjazdów i odjazdów z wartościami i przyczynami ewentualnych opóźnień, a jeżeli doszło do odwołania pociągu, również przyczynę tego odwołania.
# <u>Rejestr lokomotyw uruchamianych luzem</u>. Lokomotywy zatrudniane do pracy pociągowej - w warunkach idealnych - powinny prowadzić wyłącznie pociągi handlowe. W rzeczywistości nie zawsze jest to możliwe, dlatego stosuje się jazdy luzem, przy czym ich liczba powinna być ograniczona do niezbędnego minimum. Z tego powodu, również na GKW dyspozytorzy przewozów oddzielnie rejestrowali takie jazdy, m.in. w celu łatwiejszej kontroli Zarządu Kolei Dojazdowych nad pracą lokomotyw.
# <u>Książka o sytuacji wagonowej</u>. W tym dokumencie rejestrowano podstawienia składów na bocznice, co ułatwiało zorientowanie się w załadunku lub rozładunku tych składów. Zapisywano również doraźne wyłączenia wagonów np. z powodu usterek oraz podliczano dobowo ogólną liczbę wagonów z podziałem na poszczególne serie oraz na wagony sprawne i wyłączone.
# <u>Rejestr wypadków i wydarzeń</u>. Każda sytuacja określona w ówczesnej ''Instrukcji R3 o postępowaniu w sprawach wypadków i wydarzeń kolejowych'' wymagała zarejestrowania z podaniem skutków, podjętych działań oraz powiadomień odpowiednich organów i osób.

Poza tym, dokumentem prowadzonym zarówno przez dyspozytorów przewozów jak i dyspozytorów trakcji był Dziennik dyspozytora, gdzie nanoszono za kolejnym numerem wydawane i odebrane polecenia oraz inne zapisy istotne z punktu widzenia pracy dyspozytorskiej.

=== Pozostałe zadania  ===

Poza oczywistymi zadaniami związanymi z nadzorem nad realizacją przewozów, dyspozytura GKW wykonywała również inne, zależnie od lokalizacji. W okresie funkcjonowania w budynku Zarządu Kolei Dojazdowych, dyspozytorzy byli odpowiedzialni za wpuszczanie osób do tego budynku po godzinie 15:00. W tym czasie dyspozytura GKW posiadła również zaliczkę w wysokości ówczesnych 1 600 zł na ewentualne pokrycie kosztów dojazdów komunikacją miejską pracowników GKW wzywanych w pilnych sprawach służbowych<ref name="dysp1982" />.

Po przeniesieniu dyspozytury na stację Maciejkowice, do zadań dyspozytora przewozów dodano dokonywanie obchodów terenu stacji w okresach przerw w ruchu pociągów oraz opalanie budynku stacyjnego w okresie zimowym<ref name="dysp1998" />.

== Przypisy ==