Edytujesz Ełcka Kolej Wąskotorowa

Przejdź do nawigacji Przejdź do wyszukiwania

Uwaga: Nie jesteś zalogowany. Jeśli wykonasz jakąkolwiek zmianę, Twój adres IP będzie widoczny publicznie. Jeśli zalogujesz się lub utworzysz konto, Twoje zmiany zostaną przypisane do konta, wraz z innymi korzyściami.

Edycja może zostać wycofana. Porównaj ukazane poniżej różnice między wersjami, a następnie zapisz zmiany.

Aktualna wersja Twój tekst
Linia 35: Linia 35:
 
}}
 
}}
  
'''Ełcka Kolej Wąskotorowa''' (EKW, niem. ''Lycker Kleinbahn'') – zabytkowa [[kolej wąskotorowa]] o prześwicie toru 750 mm zlokalizowana w województwie warmińsko-mazurskim. Obecnie prowadzony jest sezonowy ruch turystyczny na odcinku [[Ełk Wąskotorowy|Ełk Wąsk.]] - Sypitki przy użyciu trakcji spalinowej, jak również parowej.
+
'''Ełcka Kolej Wąskotorowa''' (EKW, niem. ''Lycker Kleinbahn'') – zabytkowa [[kolej wąskotorowa]] o prześwicie toru 750 mm zlokalizowana w województwie warmińsko-mazurskim. Obecnie prowadzony jest sezonowy ruch turystyczny na odcinku Ełk Wąsk. - Sypitki przy użyciu trakcji spalinowej, jak również parowej.
 
 
  
 
== Historia ==
 
== Historia ==
 
=== Powstanie i początki eksploatacji ===
 
=== Powstanie i początki eksploatacji ===
Prace projektowe rozpoczęto z inicjatywy starosty ełckiego Carla Suermondta w 1905 roku. Kolejka miała za zadanie zaktywizować gospodarczo tereny przygranicznego powiatu o słabo rozwiniętej sieci dróg lokalnych. W celu realizacji zadania powołano Towarzystwo Akcyjne Kolejki Ełckiej (''Lycker Kleinbahn Aktiengesellschaft''). Akcjonariuszami LKAG było państwo pruskie z udziałem 1 050 000 M, Prowincja Prusy Wschodnie i Powiat Ełk z udziałami po 525 000 M oraz firma [[Lenz & Co.]] z Berlina, której powierzono budowę, dostawę taboru i prowadzenie ruchu z udziałem 490 000 M. Całkowity kapitał spółki wynosił 2 590 000 M <ref>Zeitschrift für Kleinbahnen, v. 19 1912 r. (s. 722)</ref>.
+
Prace projektowe rozpoczęto z inicjatywy starosty ełckiego Carla Suermondta w 1905 roku. Kolejka miała za zadanie zaktywizować gospodarczo tereny przygranicznego powiatu o słabo rozwiniętej sieci dróg lokalnych. W celu realizacji zadania powołano Towarzystwo Akcyjne Kolejki Ełckiej (''Lycker Kleinbahn Aktiengesellschaft''). Akcjonariuszami LKAG było państwo pruskie z udziałem 1 050 000 M, Prowincja Prusy Wschodnie i Powiat Ełk z udziałami po 525 000 M oraz firma Lenz z Berlina, której powierzono budowę, dostawę taboru i prowadzenie ruchu z udziałem 490 000 M. Całkowity kapitał spółki wynosił 2 590 000 M <ref>Zeitschrift für Kleinbahnen, v. 19 1912 r. (s. 722)</ref>.
  
 
Na początku 1913 roku LKAG otrzymało koncesję na "wąskotorową kolej parową z ruchem osobowym i towarowym na trasie z Ełku (''Lyck'') przez Brodowo (''Brodowen'') do Turowa (''Thurowen'') z odgałęzieniem z Brodowa do Zawad (''Sawadden'')" wraz z prawem do wywłaszczenia gruntów pod budowę<ref>Zeitschrift für Kleinbahnen, v. 20 1913 r. (s. 129, 132)</ref>.
 
Na początku 1913 roku LKAG otrzymało koncesję na "wąskotorową kolej parową z ruchem osobowym i towarowym na trasie z Ełku (''Lyck'') przez Brodowo (''Brodowen'') do Turowa (''Thurowen'') z odgałęzieniem z Brodowa do Zawad (''Sawadden'')" wraz z prawem do wywłaszczenia gruntów pod budowę<ref>Zeitschrift für Kleinbahnen, v. 20 1913 r. (s. 129, 132)</ref>.
  
W pierwszej kolejności powstała jednotorowa linia o [[Rozstaw szyn|rozstawie szyn]] 1000 mm z Ełku przez Brodowo do miejscowości Borzymy (''Borzymmen'') o długości 24,9 km wraz z odgałęzieniem do Zawad-Tworek o długości 9,8 km, którą otwarto 22 października 1913 roku<ref>Zeitschrift für Kleinbahnen, v. 21 1914 r. (s. 119)</ref>. Do budowy użyto szyn typu H-93 i H-100. Mimo miejscami trudnych warunków terenowych linia charakteryzowała się dosyć korzystnymi parametrami (jak na kolej wąskotorową). Maksymalne nachylenie wyniosło 13 promil a minimalny promień łuku - 150 m. Na trasie powstał szereg obiektów inżynierskich, między innymi:
+
W pierwszej kolejności powstała jednotorowa linia o [[Rozstaw szyn|rozstawie szyn]] 1000 mm z Ełku przez Brodowo do miejscowości Borzymy (''Borzymmen'') o długości 24,9 km wraz z odgałęzieniem do Zawad-Tworek o długości 9,8 km, którą otwarto 22 października 1913 roku<ref>Zeitschrift für Kleinbahnen, v. 21 1914 r. (s. 119)</ref>.
* żelbetowy most na rzece Ełk,
 
* dwa stalowe mosty: na rzece Lega koło Sypitek i na rzeczce Pietraszce,
 
* dwa wiadukty drogowe koło Kalinowa;
 
Na stacji w Ełku wybudowano murowany budynek dworca oraz parowozownię w technologii szachulcowej (tzw. "pruski mur") z dwoma torami.
 
  
 
Budowę kolejnego odcinka przerwał wybuch I wojny światowej. Zajęcie praktycznie całych Prus Wschodnich przez armię rosyjską w początkowej fazie wojny doprowadziło do wstrzymania ruchu i ogromnych strat. Tabor został wywieziony do Rosji bądź uległ zniszczeniu. Po wyparciu Rosjan na początku 1915 roku sprowadzono nowy tabor i rozpoczęto odbudowę kolejki. Została ona uruchomiona ponownie 1 grudnia 1915 roku. Ostatni odcinek z Kalinowa (''Kallinowen'') do Turowa (''Thurowen'') otwarto 5 października 1918 roku<ref>Zeitschrift für Kleinbahnen, v. 25 1918 r. (s. 506)</ref>.
 
Budowę kolejnego odcinka przerwał wybuch I wojny światowej. Zajęcie praktycznie całych Prus Wschodnich przez armię rosyjską w początkowej fazie wojny doprowadziło do wstrzymania ruchu i ogromnych strat. Tabor został wywieziony do Rosji bądź uległ zniszczeniu. Po wyparciu Rosjan na początku 1915 roku sprowadzono nowy tabor i rozpoczęto odbudowę kolejki. Została ona uruchomiona ponownie 1 grudnia 1915 roku. Ostatni odcinek z Kalinowa (''Kallinowen'') do Turowa (''Thurowen'') otwarto 5 października 1918 roku<ref>Zeitschrift für Kleinbahnen, v. 25 1918 r. (s. 506)</ref>.
  
====Przewozy====
+
Według letniego rozkładu z 1917 roku na odcinku Ełk - Kalinowo kursowały codziennie 3 pary pociągów, a na odcinku Laski Małe - Zawady-Tworki 2 pary. Dodatkowo poranny pociąg z Zawad-Tworek miał przedłużoną relację do Ełku. Poranny pociąg z Ełku do Kalinowa i popołudniowy w relacji powrotnej prowadziły przewóz poczty. Wszystkie pociągi prowadziły wagony 2 i 3 klasy.
[[Plik:Ełk-rozkład-1917-lato.jpg|200px|thumb|right|Rozkład jazdy - lato 1917]]
 
Według letniego rozkładu z 1917 roku na odcinku Ełk - Kalinowo kursowały codziennie 3 pary pociągów, a na odcinku Laski Małe - Zawady-Tworki 2 pary. Dodatkowo poranny pociąg z Zawad-Tworek miał przedłużoną relację do Ełku. Poranny pociąg z Ełku do Kalinowa i popołudniowy w relacji powrotnej prowadziły wagon pocztowy. Wszystkie pociągi prowadziły wagony 2 i 3 klasy.
 
 
 
====Tabor====
 
Pierwsze parowozy zakupiono w 1913 roku w firmie Arnold Jung Lokomotivfabrik GmbH, Jungenthal, Kirchen a.d. Sieg. Były to 4 maszyny o mocy 130 KM typu 1'Bn2t (tendrzak z silnikiem bliźniaczym na parę nasyconą, dwoma osiami napędnymi i przednią osią toczną) o numerach seryjnych 2010-2013/1913, które na kolejce oznaczono numerami 1 - 4. Zakupiono również 8 wagonów osobowych 2 i 3 klasy, 2 wagony pocztowo/bagażowe oraz 36 oraz wagonów towarowych. Po wkroczeniu Rosjan cały tabor został wywieziony bądź zniszczony.
 
 
 
W 1915 roku do ponownego uruchomienia kolejki konieczne było sprowadzenie nowego taboru. Parowozy ponownie zamówiono w firmie Jung. Jako pierwsze przybyły 2 parowozy typu 1'Bn2t o numerach 2290/1916 i 2291/1916<ref>Daty produkcji obu parowozów na podstawie artykułu Michała Zajferta. Bogdan Pokropiński podaje rok 1915.</ref> (podobne do zamówionych w 1913 roku). W 1919 roku zakupiono dodatkowo maszynę typu 1'Cn2t (Jung 3054/1920<ref>Jest to jedyny zachowany parowóz kolejki ełckiej na 1000 mm. Również tutaj Bogdan Pokropiński podaje datę produkcji o rok wcześniejszą.</ref><ref>Niemiecka Wikipedia ([http://de.wikipedia.org/wiki/PKB_Nr._21_bis_25 PKB Nr. 21 bis 25]) podaje, że na Lycker Kleinbahn służyły 3 lokomotywy 1’Cn2t produkcji Junga.</ref>) o mocy 160 KM. Dwuosiowe wagony osobowe i bagażowe zamówiono w fabryce Waggon- und Maschinenbau AG (WUMAG) Görlitz<ref>[http://de.wikipedia.org/wiki/Lycker_Kleinbahnen Wikipedia.de - Ełcka Kolej Wąskotorowa]</ref>.
 
Wszystkie pojazdy były wyposażone w [[Sprzęg Scharfenberga|sprzęgi półautomatyczne Scharfenberga]]<ref>Zeitschrift für Kleinbahnen, v. 20 1913 r. (s. 1074).</ref>
 
<br>
 
  
 
=== Okres międzywojenny ===
 
=== Okres międzywojenny ===
 
Okres bezpośrednio po I wojnie światowej był dla wszystkich kolejek lokalnych dość ciężki. Peryferyjne położenie, jak również niski stopień zaludnienia i uprzemysłowienia dodatkowo nie sprzyjały rozwojowi przedsiębiorstwa.
 
Okres bezpośrednio po I wojnie światowej był dla wszystkich kolejek lokalnych dość ciężki. Peryferyjne położenie, jak również niski stopień zaludnienia i uprzemysłowienia dodatkowo nie sprzyjały rozwojowi przedsiębiorstwa.
  
W 1924 roku Wschodniopruskie Towarzystwo Kolejowe (''Ostdeutsche Eisenbahn-Gesellschaft'') odkupiło pakiet akcji należący do firmy Lenz & Co. przejmując tym samym prowadzenie ruchu na kolejce. 30 czerwca 1924 roku Kolejka Ełcka została połączona z innymi wschodniopruskimi kolejkami należącymi do ODEG. Powstałemu w ten sposób przedsiębiorstwu nadano nazwę Wschodniopruskie Koleje Dojazdowe SA ([[Ostpreußische Kleinbahnen AG]]).
+
W 1924 roku Wschodniopruskie Towarzystwo Kolejowe (''Ostdeutsche Eisenbahn-Gesellschaft'') odkupiło pakiet akcji należący do firmy Lenz & Co. przejmując tym samym prowadzenie ruchu na kolejce. 30 czerwca 1924 roku Kolejka Ełcka została połączona z innymi wschodniopruskimi kolejkami należącymi do ODEG. Powstałemu w ten sposób przedsiębiorstwu nadano nazwę Kolejki Wschodniopruskie SA (''Ostpreußische Kleinbahnen AG''). Siedzibę zarządu zlokalizowano w Królewcu. Poza kolejka ełcką w skład Kolejek Wschodniopruskich SA weszły min:
 
+
* ''Königsberger Kleinbahn'' (Kolejka Królewiecka) - 750 mm
====Przewozy====
+
* ''Ortelsburger Kleinbahn'' (odcinek Pupy - Rozogi) - 600 mm
[[Plik:Ełk-rozkład-1927-lato.jpg|200px|thumb|right|Rozkład jazdy - lato 1927]]
+
* ''Rastenburger Kleinbahnen'' (Kolejki Kętrzyńskie) - 750 mm
[[Plik:Ełk-rozkład-1939-lato.jpg|200px|thumb|right|Rozkład jazdy - lato 1939]]
+
* ''Schloßberger Kleinbahnen'' - 1000 mm
W 1927 roku letni rozkład jazdy przewidywał codziennie jedną parę pociągów na odcinku Turowo - Ełk (rano dojazd do Ełku i powrót po południu (w dni robocze) bądź wieczorem (w dni wolne od pracy) do Turowa. W dni robocze przewidziano jedną parę w relacji Zawady-Tworki - Ełk. Dodatkowo w poniedziałki, środy, piątki i dni wolne od pracy kursował pociąg z Ełku do Kalinowa i z powrotem. Podróżni mieli do dyspozycji 2 klasy, zaś poczta przewożona była na odcinku Ełk - Turowo pod konwojem kolejowym<ref>Reichs-Kurscuch Ausgabe nr 2, 1. Juli 1927, Verlag des Reichspostministeriums, Berlin</ref>.
+
* ''Treuburger Kleinbahnen'' (Kolejki Oleckie)- 1000 mm
 +
* ''Wehlau–Friedländer Kreisbahnen'' - 750 mm
 +
* ''Kleinbahn Wöterkeim - Schippenbeil'' (Kolejka Wiatrowiec - Sępopol) - 1435 mm
  
W 1933 kolejka zatrudniała 39 pracowników, przewożąc 59 000 pasażerów i 31 000 t towarów<ref>[http://www.skrypofilia.pl/page7.php Historia kultury materialnej - Pioniere des Verkehrs]</ref>, w 1938 przewozy wyniosły 54 837 pasażerów i 29 026 ton towarów.
+
W 1927 roku letni rozkład jazdy przewidywał codziennie jedną parę pociągów na odcinku Turowo - Ełk (rano dojazd do Ełku i powrót po południu (w dni robocze) bądź wieczorem (w dni wolne od pracy) do Turowa. W dni robocze przewidziano jedną parę w relacji Zawady-Tworki - Ełk. Dodatkowo w poniedziałki, środy, piątki i dni wolne od pracy kursował pociąg z Ełku do Kalinowa i z powrotem. Podróżni mieli do dyspozycji 2 klasy, zaś poczta przewożona była na odcinku Ełk - Turowo pod konwojem kolejowym.
 +
W 1938 przewieziono 29 026 ton towarów i 54 837 pasażerów.  
  
Rozkład jazdy obowiązujący w lecie 1939 roku przewidywał codziennie 2 pary pociągów na odcinku Maże - Ełk i 1,5 pary na odcinku Turowo - Kalinowo (jeden z pociągów na całym odcinku kursował tylko w dni poświąteczne, w pozostałe dni miał relację skróconą: Ełk - Maże). W dni robocze kursowały natomiast dodatkowo pociągi w relacji Kalinowo - Ełk - Turowo oraz Zawady-Tworki - Ełk - Zawady-Tworki<ref>[http://www.deutsches-kursbuch.de/ Deutsches Kursbuch Sommer 1939]</ref>.
+
W 1939 roku tabor składał się z  
 
+
* 5 parowozów,  
====Tabor====
+
* 9 wagonów pasażerskich,  
W  1933 roku tabor składał się z:
+
* 2 wagonów pocztowych,
* 5 parowozów tendrzaków,  
+
* 37 wagonów towarowych<ref>[http://www.mosir.elk.com.pl/ekw/index.html Ełcka Kolej Wąskotorowa<!-- Tytuł wygenerowany przez bota -->]</ref>.
* 9 dwuosiowych wagonów pasażerskich,  
 
* 2 dwuosiowych wagonów pocztowych,
 
* 37 dwuosiowych wagonów towarowych o ładowności 7,5 t i rozstawie osi 3500 mm<ref>[http://www.mosir.elk.com.pl/ekw/index.html Ełcka Kolej Wąskotorowa<!-- Tytuł wygenerowany przez bota -->]</ref>.
 
Do wybuchu wojny stan ten nie uległ zmianie.
 
<br>
 
  
 
=== II wojna światowa ===  
 
=== II wojna światowa ===  
Pierwsze lata wojny upłynęły pod znakiem wytężonej pracy. Rekwizycja taboru samochodowego na potrzeby wojska i reglamentacja paliw płynnych spowodowały znaczny wzrost przewozów na wszystkich liniach kolejowych. Jednocześnie do ostatnich miesięcy 1944 roku obszar powiatu ełckiego znajdował się z dala od linii frontu i działania wojenne nie zakłócały pracy kolejki. Dopiero błyskawiczna ofensywa wojsk radzieckich doprowadziła do zdobycia Ełku 24 stycznia 1945 roku. Zacięte walki spowodowały znaczne zniszczenia w mieście, jednak kolejka nie ucierpiała zbyt mocno – szczęśliwie ocalały wszystkie parowozy. W chwili objęcia przez administrację polską 6 kwietnia 1945 Ełk był miastem niemal zupełnie wyludnionym, do którego stopniowo sprowadzano ludność z Kresów.
+
Kolejnych zniszczeń dokonała ofensywa rosyjska podczas II wojny światowej – szczęśliwie ocalały jednak wszystkie parowozy. W [[1951]] przekuto tory na 750 mm. Aż do lat 60. na trasie kursowały lokomotywy parowe, a od [[1968]] doszły 2 lokomotywy spalinowe Lyd-1, jednak parowozy nadal jeździły po Ełckiej Kolei Dojazdowej. Mimo wielkiej popularności wśród mieszkańców oraz turystów dochody EKW nie pokrywały wydatków – nowa sytuacja polityczno-gospodarcza sprawiła, że przed ełcką wąskotorówką stanęło, mimo wpisania na listę zabytków, widmo upadku.
 
 
<br>
 
 
 
=== Pierwsze lata powojenne ===
 
Po zakończeniu wojny kolejka znalazła się pod zarządem Dyrekcji Okręgowej Kolei Państwowych w Olsztynie i otrzymała polską nazwę: Ełcka Kolej Wąskotorowa. Tabor pozostawiony przez Niemców, dodatkowo uzupełniony sprowadzonym ze zniszczonej kolejki oleckiej<ref>Prawdopodobnie część taboru została sprowadzona już w okresie międzywojennym w związku z bardzo ograniczonym ruchem na Kolejce Oleckiej.</ref> umożliwił wznowienie nieregularnych przewozów jeszcze w 1945 roku. W kolejnym roku udało się przywrócić normalne funkcjonowanie przedsiębiorstwa. Następny okres wraz ze wzrostem zaludnienia i odbudową gospodarki przyniósł systematyczny wzrost przewozów. Na przełomie lat '40 i '50 w ramach odgórnie narzuconych działań mających na celu ujednolicenie szerokości toru kolei wąskotorowych w Polsce podjęto decyzję o przebudowie Ełckiej Kolei Wąskotorowej na szerokość 750 mm. Prace przeprowadzono w 1951 roku.
 
 
 
====Przewozy====
 
Według rozkładu obowiązującego od 14 lipca 1946 roku na odcinku Ełk - Turowo kursowały codziennie 2 pary pociągów, zaś na odcinku Ełk - Zawada-Tworki - 1 para. W rozkładzie na lato 1947 roku dodano drugą parę do Zawady-Tworek i taki układ utrzymywał się do 1953 roku.
 
 
 
====Tabor====
 
Bezpośrednio po wojnie na kolejce ełckiej znajdował się następujący tabor:
 
 
 
1. Parowozy:
 
:* Nr 1 - 1'Bn2t, Jung 2290/1915 - od 1947 r.: Tya1-3152
 
:* Nr 2 - 1'Bn2t, Jung 2291/1915 - od 1947 r.: Tya1-3151
 
:* Nr 3 - 1'Cn2t, Jung 2358/1916 - od 1947 r.: Txa2-3341 (ex Kolejka Olecka nr 3)
 
:* Nr 4 - 1'Cn2t, Jung 2359/1916 - od 1947 r.: Txa2-3342 (ex Kolejka Olecka nr 4)
 
:* Nr 5 - 1'Cn2t, Jung 3054/1920 - od 1947 r.: Txa2-3343 <ref>Michał Zajfert w artykule ''Grójecko-Wilanowska Kolej Dojazdowa'' podaje inne lata produkcji parowozów: nr 3 - 1916, nr 4 - 1916, nr 5 1920</ref>
 
 
 
2. Wagony osobowe:
 
:* 5 dwuosiowych wagonów osobowych 3 klasy z otwartymi pomostami, WUMAG
 
:* 2 dwuosiowe wagony bagażowe, WUMAG
 
 
 
3. Wagony towarowe:
 
:* 30 dwuosiowych wagonów o ładowności 7,5 t i rozstawie osi 3500 mm
 
 
 
W związku z przebudową kolejki na szerokość 750 mm do Piaseczna przesłano 3 parowozy typu Txa2. Pozostały tabor przekazano na kolejki pomorskie.
 
 
 
<br>
 
 
 
=== Przebudowa i eksploatacja pod zarządem PKP ===
 
Zmiana szerokości toru poza całkowitą wymianą taboru nie wpłynęła w sposób znaczący na funkcjonowanie kolejki. W 1957 roku zlikwidowano Wydział Kolei Wąskotorowych DOKP w Olsztynie i w jego miejsce powołano Zarząd Kolei Dojazdowych. Jednocześnie samej kolejce nadano nazwę Ełcka Kolej Dojazdowa. Po likwidacji DOKP w Olsztynie nadzór nad kolejką przejął Zarząd Kolei Dojazdowych DOKP w Warszawie.  
 
  
====Przewozy====
+
=== Okres współczesny ===
[[Plik:Wwot37 elk map.jpg|thumb|right|Schemat linii i wykaz odległości taryfowych Ełckiej KW, rok 1959]]
+
W [[2001]] PKP podjęła decyzję o likwidacji linii – rok później przejął ją ełcki Urząd Miasta i przekazał Miejskiemu Ośrodkowi Sportu i Rekreacji, jako Ełcką Kolej Wąskotorową (do tej pory funkcjonowała pod nazwą '''Ełckiej Kolei Dojazdowej'''). W historii EKW rozpoczął się nowy etap. Obecnie pociągi mogą kursować na całej trasie wąskotorówki, jednak dla potrzeb turystów najczęściej wykorzystywana jest tylko jej część.
Od końca lat '60 rozpoczyna się systematyczny spadek przewozów spowodowany rozwojem transportu drogowego. O ile w latach '50 przewożono w ciągu roku około 350 000 pasażerów i 40 000 t ładunków, to w kolejnych latach wartości te wynosiły:
 
:* 1971 - 312 443 pasażerów, 32 044 t ładunków,
 
:* 1976 - 275 441 pasażerów, 18 100 t ładunków,
 
:* 1981 - 260 250 pasażerów, 13 836 t ładunków,
 
:* 1986 - 263 723 pasażerów, 19 720 t ładunków,
 
:* 1991 - 227 582 pasażerów, 11 387 t ładunków,
 
:* 1996 - 61 510 pasażerów,  4 305 t ładunków,
 
Zmniejszających się przewozów kolejkę modernizowano. W 1967 roku wprowadzono trakcję spalinową a w 1989 roku przeprowadzono przebudowę nawierzchni z całkowitą wymianą szyn na typ S42 i S49. Ostatnim istotnym usprawnieniem działania Ełckiej KD było uruchomienie przewozów wagonów normalnotorowych na wąskotorowych wagonach-transporterach w 1992 roku. Rok wcześniej kolejka została wpisana do rejestru zabytków. Koncepcja utworzenia w Ełku skansenu trakcji parowej w połączeniu z walorami krajobrazowymi kolejki zaowocowały uruchomieniem przewozów turystycznych. Jednocześnie ciągle prowadzono ograniczony ruch osobowy i towarowy.
 
 
 
W 1997 roku w związku ze złym stanem technicznym jednego z wiaduktów nad torami zawieszono przewozy na odcinku Laski Małe - Zawady-Tworki. Przez kolejne lata kursowała jedna para pociągów pomiędzy Ełkiem i Kalinowem oraz pociągi turystyczne. Ostatecznie przewozy zostały zawieszone z dniem 9 czerwca 2001 roku, co w praktyce oznaczało likwidację Ełckiej Kolei Dojazdowej.
 
 
 
====Tabor====
 
Po zmianie szerokości toru na kolejce ełckiej znalazły się następujące lokomotywy parowe:
 
{| class="wikitable sortable"
 
!<br>L.p.<br>
 
!Oznaczenie<br>do 1961 r.<br>
 
!Oznaczenie<br>po 1962 r.<br>
 
!<br>Typ<br>
 
!<br>Producent<br>
 
!Nr<br>fabryczny<br>
 
!Rok<br>produkcji<br>
 
!<br>Przysłany<br>
 
!<br>Odesłany<br>
 
!<br>Uwagi<br>
 
 
 
|-
 
|1
 
|T2-1023
 
|T3-1023
 
|Bn2t
 
|Orenstein & Koppel
 
|12652
 
|1935
 
|1951 r. z Sochaczewa
 
|1961 r. do Sochaczewa
 
|<nowiki>Złomowany w 1968 w Mławie</nowiki>
 
 
 
|-
 
|2
 
|T3-1044
 
|T4-1044
 
|Bn2t
 
|Buddich
 
|k.932
 
|1943
 
|1970 r. z Gozdowa
 
|1971 r. na złom
 
|
 
 
 
|-
 
|3
 
|Ty1-1087
 
|Ty1-1087
 
|Cn2t
 
|Freudenstein
 
|28
 
|1900
 
|1951 r. z Lisewa
 
|1957 r. odstawiony
 
|Złomowany w 1960 r.
 
 
 
|-
 
|4
 
|Ty2-1122
 
|<nowiki>-</nowiki>
 
|Cn2t
 
|Krauss
 
|6805
 
|1913
 
|1951 r. z Wielunia
 
|1956 r. na złom
 
|
 
 
 
|-
 
|5
 
|Txb2-1221
 
|Tyb4-1221
 
|C1'n2t
 
|Henschel
 
|7589
 
|1906
 
|1951 r. z Opalenicy
 
|1968 r. do Białej Podlaskiej
 
|Egzemplarz zachowany<ref>[http://tomi.holdys.pl/index2.php?desc=on&par=tyb4-1221 <nowiki>Wciąż pod parą... Tyb4-1221</nowiki>]</ref>
 
 
 
|-
 
|6
 
|Txb2-1222
 
|Tyb4-1222
 
|C1'n2t
 
|Henschel
 
|8131
 
|1907
 
|1957 r. z Kętrzyna
 
|1968 r. odstawiony
 
|Złomowany w 1972 r.
 
 
 
|-
 
|7
 
|Txb2-1223
 
|Tyb4-1223
 
|C1'n2t
 
|Henschel
 
|9489
 
|1908
 
|1953 r. z Opalenicy
 
|1965 r. na złom
 
|
 
 
 
|-
 
|8
 
|Tx2-1241
 
|<nowiki>-</nowiki>
 
|Dn2t
 
|Orenstein & Koppel
 
|2976
 
|1908
 
|1952 r. z Wielunia
 
|1954 r. na złom
 
|
 
 
 
|-
 
|9
 
|Tx3-1274
 
|Tx28-1274
 
|Dn2t <br>(W4A)<br>"Wisła"
 
|Fablok
 
|308
 
|1928
 
|1962 r. z Sochaczewa<br>1967 r. z Mławy<br>1972 r. z Sochaczewa
 
|1963 r. do Sochaczewa<br>1967 r. do Sochaczewa<br>1974 r. do MK w Warszawie
 
|Egzemplarz zachowany<ref>[http://tomi.holdys.pl/index2.php?desc=on&par=tx28-1274 <nowiki>Wciąż pod parą... Tx28-1274</nowiki>]</ref>
 
 
 
|-
 
|10
 
|<nowiki>-</nowiki>
 
|Px48-1750
 
|Dh2
 
|Fablok
 
|2135
 
|1951
 
|1956 r. z Sompolna
 
|1957 r. do Kazimierzy Wielkiej
 
|Sprzedany za granicę<ref>[http://www.tabor.wask.pl/egzemplarz.php?&id=50642 <nowiki>Px48-1750 na Tabor wąskotorowy w Polsce</nowiki>]</ref>
 
 
 
|-
 
|11
 
|<nowiki>-</nowiki>
 
|Px48-1907
 
|Dh2
 
|Fablok
 
|4508
 
|1955
 
|1956 r. z Krośniewic
 
|1957 r. do Sompolna
 
|Egzemplarz zachowany<ref>[http://www.tabor.wask.pl/egzemplarz.php?&id=50755 <nowiki>Px48-1907 na Tabor wąskotorowy w Polsce</nowiki>]</ref>
 
 
 
|-
 
|}
 
<br>
 
 
 
W 1959 przysłano na kolejkę ełcką dwa czteroosiowe wagony motorowe z silnikami benzynowymi S-41 (85 KM) serii MBxc1-151 i MBxc1-152, przebudowane z wagonów osobowych typu Ci przez ZNTK Opole w 1953 roku. Były to wagony jednokierunkowe z napędem na jedna oś. Po kilku latach zostały jednak odesłane (wagon MBxc1-151 trafił pod koniec 1965 roku do Jędrzejowa). Wg. innych relacji wagony motorowe zostały w 1967 odesłane do Kętrzyna, skąd MBxc1-151 trafił do Jędrzejowa.
 
 
 
W 1967 roku parowozy zostały wyparte przez lokomotywy spalinowe serii [[Lyd1]], które przez szereg kolejnych lat stanowiły podstawowy środek trakcyjny:
 
 
 
{| class="wikitable sortable"
 
!L.p.<br>
 
!Oznaczenie<br>
 
!Typ<br>
 
!Producent<br>
 
!Nr fabryczny<br>
 
!Rok produkcji<br>
 
!Przysłany<br>
 
!Odesłany<br>
 
!Uwagi<br>
 
 
 
|-
 
|1
 
|[[WLs150/7625|Lyd1-203]]
 
|[[WLs150]]
 
|Fablok
 
|7625
 
|1967
 
|1967 r. z fabryki<br>1977 r. ze Śmigla
 
|1973 r. do Śmigla<br><nowiki>-</nowiki>
 
|Stacjonuje w Ełku
 
 
 
|-
 
|2
 
|[[WLs150/7630|Lyd1-208]]
 
|[[WLs150]]
 
|Fablok
 
|7630
 
|1967
 
|1967 r. z fabryki
 
|<nowiki>-</nowiki>
 
|Stacjonuje w Ełku
 
 
 
|-
 
|3
 
|[[WLs150/7643|Lyd1-221]]
 
|[[WLs150]]
 
|Fablok
 
|7643
 
|1967
 
|1967 r. z fabryki
 
|<nowiki>-</nowiki>
 
|Stacjonuje w Ełku
 
 
 
|-
 
|4
 
|[[WLs150/7624|Lyd1-202]]
 
|[[WLs150]]
 
|Fablok
 
|7624
 
|1967
 
|1969 r. z Krośniewic
 
|1972 r. do Krośniewic
 
|Sprzedany za granicę<ref>[http://www.tabor.wask.pl/egzemplarz.php?&id=50863 <nowiki>Lyd1-202 na Tabor wąskotorowy w Polsce</nowiki>]</ref>
 
 
 
|-
 
|5
 
|[[WLs150/7636|Lyd1-214]]
 
|[[WLs150]]
 
|Fablok
 
|7636
 
|1967
 
|1969 r. z Ciechanowa
 
|<nowiki>-</nowiki>
 
|Stacjonuje w Ełku
 
 
 
|-
 
|6
 
|[[WLs150/7634|Lyd1-212]]
 
|[[WLs150]]
 
|Fablok
 
|7634
 
|1967
 
|1999 r. z BKL w Cisnej
 
|<nowiki>-</nowiki>
 
|Stacjonuje w Ełku
 
 
 
|-
 
|}
 
<br>
 
 
 
Kolejną serią lokomotyw spalinowych były importowane z Rumunii pojazdy typu [[L45H]], których dwie sztuki pojawiły się w Ełku na początku lat '90:
 
{| class="wikitable"
 
!L.p.
 
!Oznaczenie<br>
 
!Typ<br>
 
!Producent<br>
 
!Nr fabryczny<br>
 
!Rok produkcji<br>
 
!Przysłany<br>
 
!Odesłany<br>
 
!Uwagi<br>
 
 
 
|-
 
|1
 
|[[L45H/24847|Lxd2-247]]
 
|[[L45H]]
 
|[[FAUR]]
 
|24847
 
|1983
 
|1990 r. z Mławy
 
|<nowiki>-</nowiki>
 
|Stacjonuje w Ełku
 
 
 
|-
 
|2
 
|[[L45H/23114|Lxd2-321]]
 
|[[L45H]]
 
|[[FAUR]]
 
|23114
 
|1976
 
|1992 r. z Mławy
 
|1996 r. do Mławy
 
|Obecnie jako Lxd2-347 na BKL w Cisnej
 
 
 
|-
 
|}
 
<br>
 
 
 
W 1996 roku przysłano do Ełku 4 rumuńskie wagony motorowe serii [[A20D-P|MBxd2]], które miały zastąpić składy osobowe prowadzone lokomotywami:
 
{| class="wikitable sortable"
 
!L.p.<br>
 
!Oznaczenie<br>
 
!Nr inwentarzowy<br>
 
!Typ<br>
 
!Producent<br>
 
!Nr fabryczny<br>
 
!Rok produkcji<br>
 
!Przysłany<br>
 
!Odesłany<br>
 
!Uwagi<br>
 
 
 
|-
 
|1
 
|MBxd2-212
 
|00-390044822-4
 
|[[A20D-P]]
 
|[[FAUR]]
 
|25116
 
|1986
 
|1996 r. z Nowego Dworu Gd.
 
|2004 r. do Nowego Dworu Gd.
 
|
 
 
 
|-
 
|2
 
|MBxd2-220
 
|00-390044830-7
 
|[[A20D-P]]
 
|[[FAUR]]
 
|25xxx
 
|1986
 
|1996 r. z Nowego Dworu Gd.
 
|<nowiki>-</nowiki>
 
|Stacjonuje w Ełku
 
 
 
|-
 
|3
 
|MBxd2-225
 
|00-390044835-6
 
|[[A20D-P]]
 
|[[FAUR]]
 
|25xxx
 
|1986
 
|1996 r. z Opalenicy
 
|<nowiki>-</nowiki>
 
|Stacjonuje w Ełku
 
 
 
|-
 
|4
 
|MBxd2-227
 
|00-390044837-2
 
|[[A20D-P]]
 
|[[FAUR]]
 
|25xxx
 
|1986
 
|1996 r. z Opalenicy
 
|1997 r. na złom
 
|
 
 
 
|-
 
|}
 
<br>
 
 
 
W związku z uruchomieniem przewozów turystycznych w roku 1992 ponownie pojawiły się parowozy:
 
{| class="wikitable"
 
!L.p.
 
!Oznaczenie<br>
 
!Typ<br>
 
!Producent<br>
 
!Nr fabryczny<br>
 
!Rok produkcji<br>
 
!Przysłany<br>
 
!Odesłany<br>
 
!Uwagi<br>
 
 
 
|-
 
|1
 
|Px48-1752
 
|Dh2
 
|Fablok
 
|2247
 
|1951
 
|1992 r. z Mławy
 
|
 
|Stacjonuje w Ełku<ref>W 2001 r. parowóz został przesłany na naprawę główną do SNT Gniezno, po której w dniach 20.04.2001 - 16.05.2001 odbywał jazdy próbne na Gnieźnieńskiej KD.</ref>
 
 
 
|-
 
|2
 
|„Las” 1984
 
|Cn2t "Las"
 
|Fablok
 
|1984
 
|1949
 
|1993 r. ze Skierniewic
 
|1995 r. do Rogowa
 
|Własność [[PSMK]]
 
 
 
|-
 
|3
 
|Kp4-3760
 
|Dh2 (P24)
 
|Fablok
 
|3760
 
|1957
 
|1995 r. z Mławy
 
|2001 r. do Sochaczewa
 
|Własność MKW w Sochaczewie
 
 
 
|-
 
|}
 
<br>
 
 
 
Rodzaj i ilość wagonów osobowych w poszczególnych latach przedstawia poniższa tabela:
 
 
 
{| class="wikitable"
 
!L.p.<br>
 
!Typ<br>
 
!Oznaczenie<br>
 
!Producent<br>
 
!1951<br>
 
!1958<br>
 
!1963<br>
 
!1967<br>
 
!1988<br>
 
!1996<br>
 
 
 
|-
 
|1
 
|Osobowe
 
|
 
|ZNTK Opole
 
|2 szt.
 
|2 szt
 
|1 szt.
 
|<nowiki>-</nowiki>
 
|<nowiki>-</nowiki>
 
|<nowiki>-</nowiki>
 
 
 
|-
 
|2
 
|Osobowe typu "Towos"
 
|
 
|KONSTAL
 
|5 szt.
 
|5 szt.
 
|<nowiki>-</nowiki>
 
|<nowiki>-</nowiki>
 
|<nowiki>-</nowiki>
 
|<nowiki>-</nowiki>
 
 
 
|-
 
|3
 
|Osobowe typu [[1Aw]]
 
|Bxhpi
 
|Świdnica
 
|<nowiki>-</nowiki>
 
|3 szt.
 
|5 szt.
 
|<nowiki>-</nowiki>
 
|<nowiki>-</nowiki>
 
|4 szt.
 
 
 
|-
 
|4
 
|Osobowe typu [[3Aw]]
 
|Bxhpi
 
|PAFAWAG
 
|<nowiki>-</nowiki>
 
|<nowiki>-</nowiki>
 
|<nowiki>-</nowiki>
 
|5 szt.
 
|<nowiki>-</nowiki>
 
|<nowiki>-</nowiki>
 
 
 
|-
 
|5
 
|Osobowe typu [[A20D-P]]
 
|Bxhpi
 
|[[FAUR]]
 
|<nowiki>-</nowiki>
 
|<nowiki>-</nowiki>
 
|<nowiki>-</nowiki>
 
|<nowiki>-</nowiki>
 
|10 szt.
 
|7 szt.
 
 
 
|-
 
|6
 
|Osobowe "Retro"
 
|
 
|WUMAG
 
|<nowiki>-</nowiki>
 
|<nowiki>-</nowiki>
 
|<nowiki>-</nowiki>
 
|<nowiki>-</nowiki>
 
|<nowiki>-</nowiki>
 
|1 szt.
 
 
 
|-
 
|7
 
|Osobowe "Retro"
 
|
 
|Beuchelt
 
|<nowiki>-</nowiki>
 
|<nowiki>-</nowiki>
 
|<nowiki>-</nowiki>
 
|<nowiki>-</nowiki>
 
|<nowiki>-</nowiki>
 
|1 szt.
 
 
 
|-
 
|8
 
|Osobowe "Letniak"
 
|
 
|WKD Przeworsk
 
|<nowiki>-</nowiki>
 
|<nowiki>-</nowiki>
 
|<nowiki>-</nowiki>
 
|<nowiki>-</nowiki>
 
|<nowiki>-</nowiki>
 
|2 szt.
 
 
 
|-
 
|9
 
|Bagażowy
 
|
 
|Zakł. Ostrowieckie
 
|1 szt.
 
|1 szt.
 
|1 szt.
 
|1 szt.
 
|1 szt.
 
|<nowiki>-</nowiki>
 
 
 
|-
 
|10
 
|Bagażowy
 
|
 
|?
 
|1 szt.
 
|1 szt.
 
|1 szt.
 
|<nowiki>-</nowiki>
 
|<nowiki>-</nowiki>
 
|<nowiki>-</nowiki>
 
 
 
|-
 
|}
 
<br>
 
 
 
Wykaz rumuńskich wagonów osobowych sprowadzonych na kolejkę w latach 1987-88.
 
{| class="wikitable sortable"
 
!L.p.<br>
 
!Oznaczenie<br>
 
!Typ<br>
 
!Nr inwentarzowy<br>
 
!Producent<br>
 
!Rok produkcji<br>
 
!Przysłany<br>
 
!Odesłany<br>
 
!Uwagi<br>
 
 
 
|-
 
|1
 
|Bxhpi 133-8
 
|[[A20D-P]]
 
|00-450024133-8
 
|[[FAUR]]
 
|1987
 
|1987 r. z fabryki
 
|
 
|Stacjonuje w Ełku
 
 
 
|-
 
|2
 
|Bxhpi 134-6
 
|[[A20D-P]]
 
|00-450024134-6
 
|[[FAUR]]
 
|1987
 
|1987 r. z fabryki
 
|
 
|Stacjonuje w Ełku
 
 
 
|-
 
|3
 
|Bxhpi 135-4
 
|[[A20D-P]]
 
|00-450024135-4
 
|[[FAUR]]
 
|1987
 
|1987 r. z fabryki
 
|1992 r. do Nasielska
 
|
 
 
 
|-
 
|4
 
|Bxhpi 136-1
 
|[[A20D-P]]
 
|00-450024136-1
 
|[[FAUR]]
 
|1987
 
|1987 r. z fabryki
 
|1992 r. do Nasielska
 
|
 
 
 
|-
 
|5
 
|Bxhpi 137-9
 
|[[A20D-P]]
 
|00-450024137-9
 
|[[FAUR]]
 
|1987
 
|1987 r. z fabryki
 
|
 
|Stacjonuje w Ełku
 
 
 
|-
 
|6
 
|Bxhpi 139-5
 
|[[A20D-P]]
 
|00-450024139-5
 
|[[FAUR]]
 
|1988
 
|1988 r. z fabryki
 
|1997 r. do Nasielska
 
|
 
 
 
|-
 
|7
 
|Bxhpi 141-1
 
|[[A20D-P]]
 
|00-450024141-1
 
|[[FAUR]]
 
|1988
 
|1988 r. z fabryki
 
|1993 r. do Mławy
 
|
 
 
 
|-
 
|8
 
|Bxhpi 142-9
 
|[[A20D-P]]
 
|00-450024142-9
 
|[[FAUR]]
 
|1988
 
|1988 r. z fabryki
 
|
 
|Stacjonuje w Ełku
 
 
 
|-
 
|9
 
|Bxhpi 143-7
 
|[[A20D-P]]
 
|00-450024143-7
 
|[[FAUR]]
 
|1988
 
|1988 r. z fabryki
 
|
 
|Stacjonuje w Ełku
 
 
 
|-
 
|10
 
|Bxhpi 151-0
 
|[[A20D-P]]
 
|00-450024151-0
 
|[[FAUR]]
 
|1988
 
|1988 r. z fabryki
 
|
 
|Stacjonuje w Ełku
 
 
 
|-
 
|}
 
<br>
 
 
 
=== Stan obecny ===
 
W 2002 roku kolejka została przejęta przez ełcki Urząd Miasta i przekazana Miejskiemu Ośrodkowi Sportu i Rekreacji, jako Ełcka Kolej Wąskotorowa. W historii EKW rozpoczął się nowy etap. Obecnie pociągi turystyczne kursują na odcinku Ełk - Sypitki.
 
  
 
== Stacja, muzeum ==
 
== Stacja, muzeum ==
Na ulicy Wąski Tor 1 w Ełku znajduje się osobna stacja kolei wąskotorowej – ''Ełk Wąskotorowy'', położona w pobliżu [[Ełk (stacja kolejowa)|głównej stacji kolejowej]]. W budynku funkcjonuje [[:pl:muzeum]] poświęcone historii ełckiego węzła kolejowego. W muzeum znajdziemy przedmioty wyprodukowane przed [[1945]] rokiem, od dawnego urządzenia do datowania kartonowych biletów, przez miniaturowe modele lokomotyw, po zbiór przedmiotów używanych niegdyś na co dzień w pracy [[Konduktor|konduktorów]], [[Zawiadowca|zawiadowców]], [[Dróżnik przejazdowy|dróżników]]. Można tu przymierzyć dawne wyposażenie służbowe konduktorów.  
+
{{osobny artykuł|Ełk (stacja kolejowa)}}
 +
Na ulicy Wąski Tor 1 w Ełku znajduje się osobna stacja kolei wąskotorowej – ''Ełk Wąskotorowy'', położona w pobliżu [[Ełk (stacja kolejowa)|głównej stacji kolejowej]]. W budynku funkcjonuje [[muzeum]] poświęcone historii ełckiego węzła kolejowego. W muzeum znajdziemy przedmioty wyprodukowane przed [[1945]] rokiem, od dawnego urządzenia do datowania kartonowych biletów, przez miniaturowe modele lokomotyw, po zbiór przedmiotów używanych niegdyś na co dzień w pracy [[Konduktor|konduktorów]], [[Zawiadowca|zawiadowców]], [[Dróżnik przejazdowy|dróżników]]. Można tu przymierzyć dawne wyposażenie służbowe konduktorów. Kolejną atrakcją turystyczną jest [[skansen]] pszczelarski, w którym rzeźbione są w pniach drzew [[Ul|ule]], wyrabia się małe rzeźby z miodu i wosku pszczelego<ref>http://www.wartozwiedzic.pl/elk/785</ref>.       
  
'''Muzeum Historyczne w Ełku'''  
+
'''Muzeum Ełckiej Kolei Wąskotorowej'''  
* w sezonie (czerwiec - wrzesień)
+
* w sezonie ([[maj]]-[[wrzesień]])
** czynne codziennie 7:00 - 17:00 (po uzgodnieniu telefonicznym tel. 610 00 00)
+
** czynne codziennie 8:00 - 15:00 (po uzgodnieniu telefonicznym tel. 610 00 00)
* poza sezonem (październik - maj)
+
* poza sezonem ([[październik]]- [[kwiecień]])
 
** czynne poniedziałek – piątek 8:00 – 15:00
 
** czynne poniedziałek – piątek 8:00 – 15:00
  
Linia 810: Linia 99:
 
* 1993 - wprowadzenie pociągów turystycznych z trakcją parową  
 
* 1993 - wprowadzenie pociągów turystycznych z trakcją parową  
 
* 2001 - wstrzymanie ruchu pociągów przez [[Polskie Koleje Państwowe|PKP]]  
 
* 2001 - wstrzymanie ruchu pociągów przez [[Polskie Koleje Państwowe|PKP]]  
* 2002 - przejęcie przez samorząd miejski w Ełku, rozpoczęcie działalności turystycznej
+
* 2002 - przejęcie przez samorząd miejski w Ełku, rozpoczęcie działalności turystycznej  
* 2014 - przekazanie Ełckiej Kolei Wąskotorowej dla Muzeum Historycznego w administrację
 
  
 
== Obecny tabor ==  
 
== Obecny tabor ==  
Linia 825: Linia 113:
 
* lokomotywa spalinowa Lxd2(nieczynna)
 
* lokomotywa spalinowa Lxd2(nieczynna)
 
* lokomotywy spalinowe Lyd1- 5 sztuk, część czynna.
 
* lokomotywy spalinowe Lyd1- 5 sztuk, część czynna.
 
== Źródła ==
 
:* Pokropiński Bogdan, ''Koleje wąskotorowe Polski Północnej'', Warszawa, CIBET, 2000, ISBN 83-85749-26-8
 
:* Zajfert Michał, ''Grójecko-Wilanowska Kolej Dojazdowa'', "Stalowe Szlaki" 4-6/95
 
 
{{przypisy}}
 
  
 
== Galeria ==
 
== Galeria ==
Linia 841: Linia 123:
 
Plik:Lyck - EKW2.JPG|Wagon wąskotorowy [[Bxhpi]] na stacji w Ełku
 
Plik:Lyck - EKW2.JPG|Wagon wąskotorowy [[Bxhpi]] na stacji w Ełku
 
</gallery>
 
</gallery>
 +
 +
{{przypisy}}
  
 
== Linki zewnętrzne ==
 
== Linki zewnętrzne ==
Linia 851: Linia 135:
 
[[Kategoria:Hasła encyklopedyczne]]
 
[[Kategoria:Hasła encyklopedyczne]]
 
[[Kategoria:Koleje wąskotorowe w Polsce]]
 
[[Kategoria:Koleje wąskotorowe w Polsce]]
[[Kategoria:Ełcka Kolej Wąskotorowa]]
 
 
</noinclude>
 
</noinclude>

Wkład na Enkol jest udostępniany na licencji Creative Commons – za uznaniem autora, na tych samych zasadach (szczegóły w Enkol:Prawa autorskie). Jeśli nie chcesz, żeby Twój tekst był dowolnie zmieniany przez każdego i rozpowszechniany bez ograniczeń, nie umieszczaj go tutaj.
Zapisując swoją edycję, oświadczasz, że ten tekst jest Twoim dziełem lub pochodzi z materiałów dostępnych na warunkach domeny publicznej lub kompatybilnych. PROSZĘ NIE WPROWADZAĆ MATERIAŁÓW CHRONIONYCH PRAWEM AUTORSKIM BEZ POZWOLENIA WŁAŚCICIELA!

Anuluj Pomoc w edycji (otwiera się w nowym oknie)