Kopalnia rud cynku i ołowiu „Nowy Dwór”

Kopalnia Nowy Dwór — kopalnia tego i tamtego funkcjonująca w latach od przypuszczanie xxxx do yyyy na terenie obecnego zzz

Tło historyczne

Zabudowania kopalni „Nowy Dwór” pomiędzy rokiem 1910 a 1920

Można przypuszczać, że wydobycie rud metali nieżelaznych na Górnym Śląsku rozpoczęło się około 2500 lat temu. Najstarsze przedmioty wykonane z ołowiu znalezione na tym obszarze datowane są na lata 700 — 400 przed naszą erą. O górnictwie na Górnym Śląsku wspomina też w I/II wieku naszej ery rzymski historyk. Z kolei najstarszym pisanym dokumentem bezpośrenio mówiącym o wydobyciu metali w tym regionie jest bulla papieża Innocentego II z 7 lipca roku 1136. Od tamtego czasu trwał stopniowy jego rozwój z okresem regresu pomiędzy połową XVI i połową XVIII wieku. Regres ten był spowodowany problemami technicznymi. Wyczerpywanie się najłatwiej dostępnych, płytkich złóż rodziło konieczność sięgania po złoża znajdujące się głębiej, a to, z kolei, wymagało co raz wydajniejszych systemów odwadniania wyrobisk. Dotychczas stosowane systemy grawitacyjnego odwadniania kopalń oraz pompy napędzane kieratami konnymi okazywały się nie dość wydajne. Gdy w roku 1742 król pruski Fryderyk II zajął Górny Śląsk z kwitnącego niegdyś górnictwa kruszcowego nie pozostało nic. Ponowne przyspieszenie wydobycia rud metali nastąpiło w drugiej połowie XVIII wieku za sprawą władz pruskich, wzrostowi popytu na ołów (produkcja amunicji) oraz, przede wszystkim, wynalezieniu maszyn parowych, których zastosowania do odwadniania wyrobisk pozwoliło pokonać nieprzezwyciężone dotąd problemy - pierwszą maszynę parową (sprowadzoną z Wielkiej Brytanii, a konkretniej - z Walii) zainstalowano w roku 1788 w kopalni „Fryderyk“, dzisiejszej Zabytkowej Kopalni Srebra w Tarnowskich Górach.
Około połowy XIX wieku złoża rudne w rejonie Tarnowskich Gór zaczęły się wyczerpywać — tamtejsze kopalnie stopniowo zamykano (ostatnie w latach 30. XX wieku), a otwierano nowe w rejonie Bytomia. Między innymi około roku 1860 powstała kopalnia Bleischarley („Biały Szarlej”) znana później pod nazwą „Orzeł Biały”.

Wielosetletnia eksploatacja złóż, znacznie nasilona od połowy XIX wieku, doprowadziła ostatecznie do ich wyczerpania. Wydobycie prowadzone w okresie powojennym miało już, w znacznej mierze, charakter wydobycia resztkowego - spod filarów ochronnych miast, zakładów przemysłowych oraz zbędnych już szybów. . Ostateczne zakończenie wydobycia rud cynku i ołowiu w rejonie Bytomia zakończyło się w grudniu 1989 wraz z unieruchomieniem rejonu „Dąbrówka” Zakładów Górniczo - Hutniczych „Orzeł Biały”.

Ostatnimi istniejącymi do dziś reliktami górnictwa rudnego w rejonie Bytomia i Tarnowskich Gór są Szyb „Bolko” w Bytomiu (mieści się tam centralna stacja odwadniania wyrobisk po dawnych kopalniach rudnych) oraz Zabytkowa Kopalnia Srebra (dawna kopalnia „Fryderyk”) w Tarnowskich Górach.

Historia kopalni „Nowy Dwór”

Kopalnia „Nowy Dwór” została uruchomiona 1881 w związku z wspomnianym wcześniej wyczerpywaniem się złóż w rejonie Tarnowskich Gór. W roku 1885 oddano w niej do eksploatacji nowoczesną i wysokowydajną (jak na owe czasy) płuczkę - mogła ona przerobić 250 ton rudy na dobę. Warto wspomnieć, że zkład przeróbczy kopalni „Nowy Dwór” obsługiwał nie tylko tę kopalnię, ale tekże kopalnię „Fidlersglück”, z której urobek dostarczano za pomocą towarowej kolei linowej.

W czasie II wojny światowej kopalnia „Nowy Dwór” doznała znacznych zniszczeń. Ze względu na niewielkie zasoby oraz niską zawartość metali w wydobywanych z niej ruchach uruchomiono ją ponownie dopiero w roku 1951 - wcześniej uruchomiono te kopalnie, które posiadały większe złoża rud o lepszej jakości. Te same czynniki, które zadecydował o tym, że kopalnię odbudowano tak późno zadecydowały także o tym, że w roku 1 stycznia 1958 zakończyła ona samodzielny byt i została połączona z Zakładami Górniczymi im. Ludwika Waryńskiego. Do kolejnej fuzji doszło w sierpniu 1967, kiedy to połączono Zakłady Górnicze im. L. Waryńskiego z Zakładami Górnoczo - Hutniczymi „Orzeł Biały” tworząc w ten sposób przedsiębiorstwo, które, choć nie prowadzi już działalności górniczej, istnieje do dziś i zajmuje się odzyskiwaniem ołowiu ze złomu akumulatorwego.

Ze względu na wyczerpujące się złoża w latach 60. XX wieku przystąpiono do zakrojonych na szeroką skalę prac poszukiwawczych, m. in. w rejonie dawnej kopalni „Maria” wydrążono szyb zwany „Opuszczony II”. Prace te nie przniosły jednak oczekiwanych rezultatów. Malejące wydobycie spowodowało, że podjęto eksploatację pobliskich starych zwałów (hałd). Wyeksploatowano je ostatecznie do roku 1976. W tym też roku zamknięto zakład przeróbczy. Samą kopalnię zamknięto, według jednych źródeł w grudniu 1978., a według innych 1 stycznia 1979. Do 31 października 1989 na terenie byłej kopalni działała jeszcze pompownia wód dołowych).
Kopalnia jako odrębne przedsiębiorstwo działała do końca lat 50. XX wieku, kiedy to została połączona z Zakładami Górniczymi im. Ludwika Waryńskiego w Piekarach Śląskich. W roku 1967 nastąpiło kolejne połączenie: z kopalnią „Orzeł Biały” w Brzezinach Śląskich i kopalnią im. Juliana Marchlewskiego w Bytomiu wskutek czego powstały Zakłady Górniczo-Hutnicze „Orzeł Biały”.
Dziś po kopalni nie ma śladu — została ona całkowicie zlikwidowana, nie pozostały żadne zabudowania. Obecnie przez jej teren przechodzi autostrada A1. Podczas jej budowy usunięto także ostatni materialny relikt — hałdę odpadów poflotacyjnych.

Zachowane dokumenty

Regulamin techniczny bocznicy wąskotorowej 785 mm

Regulamin techniczny pracy transportu kolejowego na bocznicy wąskotorowej o prześwicie 785 mm Zakładów Górniczych im. L. Waryńskiego w Piekarach Śląskich — Wydział Nowy Dwór, Bytom III — dokument składa się z dwóch części: regulaminu opisującego szczegółowo funkcjonowanie bocznicy (a właściwie — niewielkiej kolei zakładowej) oraz schematu bocznicy. Dokument został zatwierdzony 5 stycznia 1967, plan, z kolei (co wynika z sygnatury na jego odwrocie — nie widać jej na skanie) naświetlono w naświetlarnie ZG im. Ludwika Waryńskiego w roku 1966 (bliższych danych brak). Autorzy regulaminu, jak i nazwisko kreślarza, który sporządził schemat bocznicy nie są znane. Materiał pochodzi z archiwum Stowarzyszenia Górnośląskich Kolei Wąskotorowych w Bytomiu, a zeskanował go i udostępnił Paweł Niemczuk.