Lenz & Co.

Lenz & Co GmbH to nieistniejąca już niemiecka firma z siedzibą w Szczecinie, która zajmowała się budową i prowadzeniem ruchu na kolejach lokalnych (tzw. kolejkach).

Historia

Przedsiębiorstwo zostało założone 30 lipca 1892 roku - dwa dni po uchwaleniu w Prusach Ustawy o kolejkach. Wraz ze swoimi spółkami-córkami stało się najważniejszą firmą w sektorze kolejowych przewozów lokalnych i aż do końca XX w. odgrywało istotną rolę w tej branży. Ostatecznie stało się podstawą do powstania wielu kolei prywatnych w ramach reformy rynku kolejowego w Republice Federalnej Niemiec.

Rozwój kolejek w Prusach

Historia koncernu Lenz sięga końca XIX w., gdy sieć głównych linii kolejowych była praktycznie ukończona. Istniało również wiele linii lokalnych, jednak część regionów nadal pozostawało bez połączeń kolejowych. Szczególnie dotyczyło to obszarów rolniczych Królestwa Prus. Ponieważ państwo nie było w stanie przeprowadzić koniecznych inwestycji, powstał pomysł aby lokalne linie kolejowe były budowane i prowadzone na uproszczonych zasadach przez firmy prywatne przy ewentualnym udziale państwa, prowincji, samorządów i innych podmiotów gospodarczych.

W tym celu 20 czerwca uchwalona została Ustawa o kolejkach, która przez kolejne ponad 20 lat przyczyniła się do budowy ponad 12 000 km lokalnych linii normalno- i wąskotorowych. Spowodowało to wzrost gęstości sieci kolejowej z 6,99 do 13,7 km na 100 km^2, czyli praktycznie uległa ona podwojeniu. Udział kolei prywatnych w sieci kolejowej Prus wzrósł z 6% w roku 1892 do 26 % w roku 1914.

Firma Lenz & Co GmbH zarządzając około 100 kolejkami miała w tym znaczny udział, sięgający 1/3. Jej założycielom udało się trafnie przewidzieć koniunkturę i wykorzystać możliwości, które dawało nowo uchwalone prawo.

Koncern Lenz

Na kapitał zakładowy w kwocie 4 000 000 marek wniesiony został przez następujących udziałowców:

• Berliner Handels-Gesellschaft (Berlińskie Towarzystwo Handlowe) jako główny udziałowiec
• przedsiębiorca Friedrich Lenz z udziałem 1/4 kapitału
• bankier Georg von Bleichröder z udziałem 1/4 kapitału
• potentat przemysłowy Friedrich Alfred Krupp oraz
• wiele banków z mniejszymi udziałami.

Prezesem i dyrektorem naczelnym został tajny radca Friedrich Lenz.

Początkowo spółka skoncentrowała swoje działania na terenie Meklemburgii a następnie na pruskiej Prowincji Pomorze. W związku z rozszerzeniem działalności na obszar całych Prus, w 1899 siedzibę przedsiębiorstwa przeniesiono do Berlina. W celu efektywnego zarządzania poszczególnymi liniami utworzono oddziały w Altonie koło Hamburga, Berlinie, Wrocławiu, Halle, Kolonii i Szczecinie.

Duża aktywność inwestycyjna firmy w pierwszym okresie istnienia wymagała ciągłego napływu nowego kapitału. Kapitał ten można było zdobyć poprzez emisję akcji spółek-córek powoływanych do budowy poszczególnych kolejek, jednak oferta taka była uważana przez rynek finansowy za mało korzystną. Poszczególne spółki były niewielkie i charakteryzowały się bardzo różną (i trudno przewidywalną) rentownością. Rozwiązaniem okazało się połączenie ich w jeden holding, którego akcje mogły stanowić stosunkowo pewną i opłacalną lokatą kapitału. W efekcie w czerwcu 1901 roku powołano Towarzystwo Akcyjne Komunikacyjne (Aktiengesellschaft für Verkehrswesen), które bezzwłocznie przejęło wszystkie udziały firmy Lenz & Co GmbH oraz (nieoficjalnie) jej nazwę.

Od tego momentu spółka była tylko jednym z podmiotów zarządzających kolejkami, w których udziałowcem było AGV. Innymi tego typu spółkami-córkami były Ostdeutsche Eisenbahn-Gesellschaft in Königsberg (Wschodnioniemieckie Towarzystwo Kolejowe w Królewcu założone w 1893 roku) oraz Westdeutsche Eisenbahn-Gesellschaft (Zachodnioniemieckie Towarzystwo Kolejowe założone w 1895 roku). Każda z tych spółek miała dodatkowo swoje spółki-córki.

Lenz była jednak najważniejszą z nich. Już w 1905 roku zarządzała 2 137,3 km linii kolejowych, spośród których 1 1130,0 przypadało na koleje normalnotorowe. Przejęcie w 1910 roku zarządu nad 18 kolejkami pomorskimi przez nowo powstały Wydział Kolejek Prowincjonalnego Zrzeszenia Pomorskiego (Provinzialverbandes Pommern) w Szczecinie, zostało wkrótce zrekompensowane budową nowych odcinków.

Po restrukturyzacji koncernu AGV w latach 1928/29 firma Lenz & Co. w 1931 roku prowadziła ruch na trzydziestu liniach o długości 1 118 km. Stanowiło to ponad 1/4 wszystkich linii zarządzanych przez AGV. Linie te były zarządzane poprzez oddziały terenowe w Berlinie, Wrocławiu i Halle i korzystały z warsztatów w Herzfelde i Jaworze. Stan taki utrzymywał się bez większych zmian do wybuchu II wojny światowej. W tym okresie do koncernu AGV należało 3 475 km linii kolejowych.

Linie kolejowe

Według Handbuch der öffentlichen Verkehrsbetriebe 1940 (Przewodnika po publicznych przedsiębiorstwach komunikacyjnych 1940) firma Lenz & Co. zarządzała następującymi 25 kolejkami o długości 914,4 km, z których większość położona była w środkowych Niemczech i na Śląsku:

Środkowe Niemcy

• Eisenbahn-Gesellschaft Mühlhausen-Ebeleben o długości 25,6 km, otwarta 3 czerwca 1897 r.
• Halle-Hettstedter Eisenbahn-Gesellschaft o długości 62,9 km, otwarta 9 stycznia 1895 r.
• Nauendorf-Gerlebogker Eisenbahn-Gesellschaft o długości 15,2 km, otwarta 18 lipca 1900 r.
• Strausberg-Herzfelder Kleinbahn AG o długości 16,4 km, otwarta 20 września 1896 r.

Śląsk

• Bunzlauer Kleinbahn AG (Kolejka Bolesławiecka SA) o długości 60,3 km, otwarta 10 kwietnia 1906 r.
• Eulengebirgsbahn AG (Kolej Sowiogórska SA) o długości 50,6 km, otwarta 1 czerwca 1900 r.
• Frankenstein-Münsterberg-Nimptscher Kreisbahn AG (Ząbkowicko-Ziębicko-Niemczańska Kolej Powiatowa SA) o długości 49,9 km, otwarta 1 listopada 1908 r.
• Görlitzer Kreisbahn AG (Zgorzelecka Kolej Powiatowa SA) o długości 27,3 km, otwarta 20 marca 1905 r.
• Guhrauer Kreisbahn AG (Górowska Kolej Powiatowa SA) o długości 46,7 km, otwarta 25 września 1916 r.
• Kleinbahn AG Jauer – Maltsch (Towarzystwo Akcyjne Kolejki Jawor – Malczyce) o długości 30,3 km, otwarta 1 października 1902 r.
• Kleinbahn AG Kohlfurt – Rothwasser (Towarzystwo Akcyjne Kolejki Węgliniec – Czerwona Woda) o długości 6,3 km, otwarta 22 października 1913 r.
• Kleinbahn AG Horka – Rothenburg – Priebus (Towarzystwo Akcyjne Kolejki Przewóz – Rothenburg – Horka) o długości 25,7 km, otwarta 15 grudnia 1907 r.
• Kleinbahn-AG Grünberg – Sprottau (Towarzystwo Akcyjne Kolejki Zielona Góra - Szprotawa) o długości 50,7 km, otwarta 1 października 1911 r.
• Kleinbahn AG Guttentag – Vosswalde (Towarzystwo Akcyjne Kolejki Dobrodzień – Fosowskie) o długości 10,9 km, otwarta 2 grudnia 1913 r.
• Kleinbahn-AG Lüben – Kotzenau (Towarzystwo Akcyjne Kolejki Lubin – Chocianów) o długości 28,1 km, otwarta 1 października 1917 r.
• Liegnitz-Rawitscher Eisenbahn-Gesellschaft (Towarzystwo Kolei Legnicko-Rawickiej) o długości 74,5 km, otwarta 5 lutego 1898 r.
• Neisser Kreisbahn AG (Nyska Kolej Powiatowa SA) o długości 39,7 km, otwarta 5 grudnia 1911 r.
• Neustadt-Gogoliner Eisenbahn-Gesellschaft (Towarzystwo Kolei Prudnicko-Gogolińskiej) o długości 41,6 km, otwarta 22 października 1896 r.
• Ohlauer Kleinbahn AG (Kolejka Oławska SA) o długości 29,7 km, otwarta 1 Oktober 1910 r.

Czeski Śląsk

• Lokalbahn Haugsdorf–Weidenau (Kolej Lokalna Velká Kraš – Vidnava), zarządzana w latach 1911 - 1918

Pomorze i Meklemburgia

• Eisenbahn-Gesellschaft Greifswald-Grimmen o długości 48,4 km, otwarta 26 listopada 1896 r.
• Eisenbahn-Gesellschaft Stralsund-Tribsees o długości 33,7 km, otwarta 23 grudnia 1900 r.
• Mecklenburgische Bäderbahn AG o długości 10,3 km, otwarta 2 lipca 1925 r.

Hesja i Szlezwik-Holsztyn

• Butzbach-Licher Eisenbahn-Gesellschaft AG o długości 57,1 km, otwarta 28 marca 1904 r.
• Kiel-Schönberger Eisenbahn o długości 24,1 km, otwarta 7 lipca 1897 r.
• Kleinbahn Kiel-Segeberg o długości 48,7 km, otwarta 2 grudnia 1911 r.
• Ratzeburger Kleinbahn AG (Ratzeburg–Klein Thurow) o długości 21,3 km, otwarta 27 czerwca 1903 r., zlikwidowana 31 marca 1934 r.
• Alsener Kreisbahnen otwarta w 1898 r., zlikwidowana w 1933 r.

Po zakończeniu II wojny światowej pod zarządem firmy Lenz pozostały jedynie trzy linie kolejowe w Hesji i Szlezwiku-Holsztynie, które zostały przekazane pod administrację Deutsche Eisenbahn-Gesellschaft (Niemieckiemu Towarzystwu Kolejowemu). Sama firma zrezygnowała z branży transportowej otrzymując udziały w sieci hipermarketów, której wyniki finansowe okazały się jednak niezadowalające. W związku z tym zgromadzenie wspólników podjęło decyzję o likwidacji przedsiębiorstwa z dniem 31 grudnia 1970 r.

Tabor

Firma Lenz zamawiała dla swoich kolejek możliwie ujednolicony tabor, co miało na celu ograniczenie kosztów zakupu. Mimo to aż do typu "m" występują dość znaczne różnice pomiędzy konstrukcjami poszczególnych producentów.

Parowozy Lenza

• Na tor 1435 mm (normalnotorowe):
  • Typ x - 2 szt. prod. Hagans z 1894 r., typ Bn2t, 120 KM;
  • Typ b
  • Typ cc

• Na tor 1000 mm :
  • Typ i - 38 szt. prod. Vulcan z lat 1893-1902, typ Bn2t, 86 KM, seria PKP: T2-3031 – 3044 (służyły na kolejach pomorskich, wycofane w latach 1948-51);
  • Typ ii - 2 szt. prod. Vulcan z lat 1902-1910, 7 szt. prod. Orenstein & Koppel z lat 1903–1910, 7 szt. prod Hanomag z lat 1911–1913, typ B'Bn4vt (Mallet), 145 KM, seria PKP: Tx7;
  • Typ J - 4 szt. prod. Vulcan z 1914 r., typ Dn2t, 235 KM, seria PKP: Tx5/Tx7-3501, 3503 – 3505 (służyły na kolejach pomorskich, wycofane w latach 1969-74);
    • Typ Jh (odmiana na parę przegrzaną) - 1 szt. prod. Vulcan z 1928 r., typ Dh2t, 235 KM, seria PKP: Tx5/Tx7-3502 (obecnie w skansenie w Gryficach);

• Na tor 750 mm:
  • Typ n - 1895 rok;
  • Typ m - 40 szt. prod. Vulcan z lat 1896-1902, 4 szt. prod. Henschel z lat 1910-1912, typ Bn2t, 80/95 KM;
  • Typ nn - 9 szt. prod. Vulcan z lat 1902–1910, 3 szt. prod. Orenstein & Koppel z lat 1904-1909, 4 szt. prod. Hanomag z lat 1911-1912, typ B'Bn4vt (Mallet), 145 KM;
  • Typ M - 8 szt. prod. Vulcan z lat 1913-1914, typ Dn2t, 200 KM;
    • Typ Mh (odmiana na parę przegrzaną) - 2 szt. prod. Vulcan z 1925 r., typ Dh2t, 235 KM;
  • Typ o

Źródła

• Henning Wall: Die Geilenkirchener Kreisbahn. Schweers&Wall: Aachen 1987, S. 14-20 ISBN 3-921679-70-2
• Wolfram Bäumer, Wolf-Dietger Machel: Friedrich Lenz: Ein Pionier der Regionalisierung. In: Die Museums-Eisenbahn; Heft 2/1987 und 3/1987, S. 24-33. Szablon:ISSN
• Wolfram Bäumer: Kleinbahn-Pionier. In: Eisenbahn Magazin 1996, Heft 12, S. 43
• Handbuch der öffentlichen Verkehrsbetriebe 1940. Berlin 1940

Linki zewnętrzne

• Henning Wall: Bezeichnungsweise der Lokomotiven bei Lenz-Bahnen, "Die Museums-Eisenbahn" 4/2004 (pdf, 221 kB)