Ełcka Kolej Wąskotorowa

Ełcka Kolej Wąskotorowa
Poprzednie nazwy: Lycker Kleinbahn (1913-1945) Ełcka Kolej Wąskotorowa (1945-1957) Ełcka Kolej Dojazdowa (1957-2001)
Rok budowy	1913
Zleceniodawca budowy	Lycker Kleinbahn-Aktiengesellschaft
Data wpisu do rejestru zabytków	30.09.1991, WKZ 534/847/D/91
Rozstaw szyn	750 mm
Pierwotny rozstaw szyn	1000 mm
Rok przekucia	1951
Istniejące linie	Ełk Wąsk. - Turowo Laski Małe - Zawady-Tworki
Długość czynnego odcinka	15 km
Długość całkowita istniejących szlaków	48 km
Stacje styczne z koleją normalnotorową	Ełk Wąskotorowy
Inne ważniejsze stacje	Laski Małe, Sypitki, Turowo, Zawady-Tworki
'
Operatorzy
Nazwa Operatora	Okres działalności
Lycker Kleinbahn-Aktiengesellschaft	1913 - 1945
PKP	1945 – 2001
Miejski Ośrodek Rekreacji w Ełku	Od 2002
'

Ełcka Kolej Wąskotorowa (EKW, niem. Lycker Kleinbahn) – zabytkowa kolej wąskotorowa o prześwicie toru 750 mm zlokalizowana w województwie warmińsko-mazurskim. Obecnie prowadzony jest sezonowy ruch turystyczny na odcinku Ełk Wąsk. - Sypitki przy użyciu trakcji spalinowej, jak również parowej.

Historia

Powstanie i początki eksploatacji

Prace projektowe rozpoczęto z inicjatywy starosty ełckiego Carla Suermondta w 1905 roku. Kolejka miała za zadanie zaktywizować gospodarczo tereny przygranicznego powiatu o słabo rozwiniętej sieci dróg lokalnych. W celu realizacji zadania powołano Towarzystwo Akcyjne Kolejki Ełckiej (Lycker Kleinbahn Aktiengesellschaft). Akcjonariuszami LKAG było państwo pruskie z udziałem 1 050 000 M, Prowincja Prusy Wschodnie i Powiat Ełk z udziałami po 525 000 M oraz firma Lenz z Berlina, której powierzono budowę, dostawę taboru i prowadzenie ruchu z udziałem 490 000 M. Całkowity kapitał spółki wynosił 2 590 000 M .

Na początku 1913 roku LKAG otrzymało koncesję na "wąskotorową kolej parową z ruchem osobowym i towarowym na trasie z Ełku (Lyck) przez Brodowo (Brodowen) do Turowa (Thurowen) z odgałęzieniem z Brodowa do Zawad (Sawadden)" wraz z prawem do wywłaszczenia gruntów pod budowę.

W pierwszej kolejności powstała jednotorowa linia o rozstawie szyn 1000 mm z Ełku przez Brodowo do miejscowości Borzymy (Borzymmen) o długości 24,9 km wraz z odgałęzieniem do Zawad-Tworek o długości 9,8 km, którą otwarto 22 października 1913 roku. Do budowy użyto szyn typu H-93 i H-100. Mimo miejscami trudnych warunków terenowych linia charakteryzowała się dosyć korzystnymi parametrami (jak na kolej wąskotorową). Maksymalne nachylenie wyniosło 13 promil a minimalny promień łuku - 150 m. Na trasie powstał szereg obiektów inżynierskich, między innymi:

• żelbetowy most na rzece Ełk,
• dwa stalowe mosty: na rzece Małkiń koło Sypitek i na rzeczce Pietraszce,
• dwa wiadukty drogowe koło Kalinowa;

Na stacji w Ełku wybudowano murowany budynek dworca oraz parowozownię w technologii szachulcowej (tzw. "pruski mur") z dwoma torami.

Budowę kolejnego odcinka przerwał wybuch I wojny światowej. Zajęcie praktycznie całych Prus Wschodnich przez armię rosyjską w początkowej fazie wojny doprowadziło do wstrzymania ruchu i ogromnych strat. Tabor został wywieziony do Rosji bądź uległ zniszczeniu. Po wyparciu Rosjan na początku 1915 roku sprowadzono nowy tabor i rozpoczęto odbudowę kolejki. Została ona uruchomiona ponownie 1 grudnia 1915 roku. Ostatni odcinek z Kalinowa (Kallinowen) do Turowa (Thurowen) otwarto 5 października 1918 roku.

Według letniego rozkładu z 1917 roku na odcinku Ełk - Kalinowo kursowały codziennie 3 pary pociągów, a na odcinku Laski Małe - Zawady-Tworki 2 pary. Dodatkowo poranny pociąg z Zawad-Tworek miał przedłużoną relację do Ełku. Poranny pociąg z Ełku do Kalinowa i popołudniowy w relacji powrotnej prowadziły wagon pocztowy. Wszystkie pociągi prowadziły wagony 2 i 3 klasy.

Pierwsze parowozy zakupiono w 1913 roku w firmie Arnold Jung Lokomotivfabrik GmbH, Jungenthal, Kirchen a.d. Sieg. Były to 4 maszyny o mocy 130 KM typu 1'Bn2t (tendrzak z silnikiem bliźniaczym na parę nasyconą, dwoma osiami napędnymi i przednią osią toczną) o numerach seryjnych 2010-2013/1913, które na kolejce oznaczono numerami 1 - 4. Zakupiono również 8 wagonów osobowych 2 i 3 klasy, 2 wagony pocztowo/bagażowe oraz 36 oraz wagonów towarowych. Po wkroczeniu Rosjan cały tabor został wywieziony bądź zniszczony.

W 1915 roku do ponownego uruchomienia kolejki konieczne było sprowadzenie nowego taboru. Parowozy ponownie zamówiono w firmie Jung. Jako pierwsze przybyły 2 parowozy typu 1'Bn2t o numerach 2290/1916 i 2291/1916 (podobne do zamówionych w 1913 roku). W 1919 roku zakupiono dodatkowo maszynę typu 1'Cn2t (Jung 3054/1920) o mocy 160 KM. Dwuosiowe wagony osobowe i bagażowe zamówiono w fabryce Waggon- und Maschinenbau AG (WUMAG) Görlitz..

Okres międzywojenny

Okres bezpośrednio po I wojnie światowej był dla wszystkich kolejek lokalnych dość ciężki. Peryferyjne położenie, jak również niski stopień zaludnienia i uprzemysłowienia dodatkowo nie sprzyjały rozwojowi przedsiębiorstwa.

W 1924 roku Wschodniopruskie Towarzystwo Kolejowe (Ostdeutsche Eisenbahn-Gesellschaft) odkupiło pakiet akcji należący do firmy Lenz & Co. przejmując tym samym prowadzenie ruchu na kolejce. 30 czerwca 1924 roku Kolejka Ełcka została połączona z innymi wschodniopruskimi kolejkami należącymi do ODEG. Powstałemu w ten sposób przedsiębiorstwu nadano nazwę Kolejki Wschodniopruskie SA (Ostpreußische Kleinbahnen AG). Siedzibę zarządu zlokalizowano w Królewcu. Poza kolejką ełcką w skład Kolejek Wschodniopruskich SA weszły min:

• Königsberger Kleinbahn (Kolejka Królewiecka) - 750 mm
• Ortelsburger Kleinbahn (odcinek Pupy - Rozogi) - 600 mm
• Rastenburger Kleinbahnen (Kolejki Kętrzyńskie) - 750 mm
• Schloßberger Kleinbahnen - 1000 mm
• Treuburger Kleinbahnen (Kolejki Oleckie)- 1000 mm
• Wehlau–Friedländer Kreisbahnen - 750 mm
• Kleinbahn Wöterkeim - Schippenbeil (Kolejka Wiatrowiec - Sępopol) - 1435 mm

W 1927 roku letni rozkład jazdy przewidywał codziennie jedną parę pociągów na odcinku Turowo - Ełk (rano dojazd do Ełku i powrót po południu (w dni robocze) bądź wieczorem (w dni wolne od pracy) do Turowa. W dni robocze przewidziano jedną parę w relacji Zawady-Tworki - Ełk. Dodatkowo w poniedziałki, środy, piątki i dni wolne od pracy kursował pociąg z Ełku do Kalinowa i z powrotem. Podróżni mieli do dyspozycji 2 klasy, zaś poczta przewożona była na odcinku Ełk - Turowo pod konwojem kolejowym.

W 1933 kolejka zatrudniała 39 pracowników, przewożąc 59 000 pasażerów i 31 000 t towarów, w 1938 przewozy wyniosły 54 837 pasażerów i 29 026 ton towarów.

Rozkład jazdy obowiązujący w lecie 1939 roku przewidywał codziennie 2 pary pociągów na odcinku Maże - Ełk i 1,5 pary na odcinku Turowo - Kalinowo (jeden z pociągów na całym odcinku kursował tylko w dni poświąteczne, w pozostałe dni miał relację skróconą: Ełk - Maże). W dni robocze kursowały natomiast dodatkowo pociągi w relacji Kalinowo - Ełk - Turowo oraz Zawady-Tworki - Ełk - Zawady-Tworki.

W 1933 roku tabor składał się z:

• 5 parowozów tendrzaków,
• 9 dwuosiowych wagonów pasażerskich,
• 2 dwuosiowych wagonów pocztowych,
• 37 dwuosiowych wagonów towarowych o ładowności 7,5 t i rozstawie osi 3500 mm.

Do wybuchu wojny stan ten nie uległ zmianie.

II wojna światowa

Pierwsze lata wojny upłynęły pod znakiem wytężonej pracy. Rekwizycja taboru samochodowego na potrzeby wojska i reglamentacja paliw płynnych spowodowały znaczny wzrost przewozów na wszystkich liniach kolejowych. Jednocześnie do ostatnich miesięcy 1944 roku obszar powiatu ełckiego znajdował się z dala od linii frontu i działania wojenne nie zakłócały pracy kolejki. Dopiero błyskawiczna ofensywa wojsk radzieckich doprowadziła do zdobycia Ełku 24 stycznia 1945 roku. Zacięte walki spowodowały znaczne zniszczenia w mieście, jednak kolejka nie ucierpiała zbyt mocno – szczęśliwie ocalały wszystkie parowozy. W chwili objęcia przez administrację polską 6 kwietnia 1945 Ełk był miastem niemal zupełnie wyludnionym, do którego stopniowo sprowadzano ludność z Kresów.

Pierwsze lata powojenne

Po zakończeniu wojny kolejka znalazła się pod zarządem Dyrekcji Okręgowej Kolei Państwowych w Olsztynie i otrzymała polską nazwę: Ełcka Kolej Wąskotorowa. Tabor pozostawiony przez Niemców, dodatkowo uzupełniony sprowadzonym ze zniszczonej kolejki oleckiej umożliwił wznowienie nieregularnych przewozów jeszcze w 1945 roku. W kolejnym roku udało się przywrócić normalne funkcjonowanie przedsiębiorstwa. Następny okres wraz ze wzrostem zaludnienia i odbudową gospodarki przyniósł systematyczny wzrost przewozów. Na przełomie lat '40 i '50 w ramach odgórnie narzuconych działań mających na celu ujednolicenie szerokości toru kolei wąskotorowych w Polsce podjęto decyzję o przebudowie Ełckiej Kolei Wąskotorowej na szerokość 750 mm. Prace przeprowadzono w 1951 roku.

Według rozkładu obowiązującego od 14 lipca 1946 roku na odcinku Ełk - Turowo kursowały codziennie 2 pary pociągów, zaś na odcinku Ełk - Zawada-Tworki - 1 para. W rozkładzie na lato 1947 roku dodano drugą parę do Zawady-Tworek i taki układ utrzymywał się do 1953 roku.

Bezpośrednio po wojnie na kolejce ełckiej znajdował się następujący tabor:

1. Parowozy:

• Nr 1 - 1'Bn2t, Jung 2290/1915 - od 1947 r.: Tya1-3152
• Nr 2 - 1'Bn2t, Jung 2291/1915 - od 1947 r.: Tya1-3151
• Nr 3 - 1'Cn2t, Jung 2358/1916 - od 1947 r.: Txa2-3341 (ex Kolejka Olecka nr 4)
• Nr 4 - 1'Cn2t, Jung 2359/1916 - od 1947 r.: Txa2-3342 (ex Kolejka Olecka nr 5)
• Nr 5 - 1'Cn2t, Jung 3054/1920 - od 1947 r.: Txa2-3343

2. Wagony osobowe:

• 5 dwuosiowych wagonów osobowych 3 klasy z otwartymi pomostami, WUMAG
• 2 dwuosiowe wagony bagażowe, WUMAG

3. Wagony towarowe:

• 30 dwuosiowych wagonów o ładowności 7,5 t i rozstawie osi 3500 mm

W związku z przebudową kolejki na szerokość 750 mm do Piaseczna przesłano 3 parowozy typu Txa2. Pozostały tabor przekazano na kolejki pomorskie.

Przebudowa i eksploatacja pod zarządem PKP

Zmiana szerokości toru poza całkowitą wymianą taboru nie wpłynęła w sposób znaczący na funkcjonowanie kolejki. W 1957 roku zlikwidowano Wydział Kolei Wąskotorowych DOKP w Olsztynie i w jego miejsce powołano Zarząd Kolei Dojazdowych. Jednocześnie samej kolejce nadano nazwę Ełcka Kolej Dojazdowa. Po likwidacji DOKP w Olsztynie nadzór nad kolejką przejął Zarząd Kolei Dojazdowych DOKP w Warszawie. Od końca lat '60 rozpoczyna się systematyczny spadek przewozów spowodowany rozwojem transportu drogowego. O ile w latach '50 przewożono w ciągu roku około 350 000 pasażerów i 40 000 t ładunków, to w kolejnych latach wartości te wynosiły:

• 1971 - 312 443 pasażerów, 32 044 t ładunków,
• 1976 - 275 441 pasażerów, 18 100 t ładunków,
• 1981 - 260 250 pasażerów, 13 836 t ładunków,
• 1986 - 263 723 pasażerów, 19 720 t ładunków,
• 1991 - 227 582 pasażerów, 11 387 t ładunków,
• 1996 - 61 510 pasażerów, 4 305 t ładunków,

Mimo to kolejkę modernizowano. W 1967 roku wprowadzono trakcję spalinową a w 1989 roku przeprowadzono przebudowę nawierzchni z całkowitą wymianą szyn na typ S42 i S49. Ostatnim istotnym usprawnieniem działania Ełckiej KD było uruchomienie przewozów wagonów normalnotorowych na wąskotorowych wagonach-transporterach w 1992 roku. Rok wcześniej kolejka została wpisana do rejestru zabytków. Koncepcja utworzenia w Ełku skansenu trakcji parowej w połączeniu z walorami krajobrazowymi kolejki zaowocowały uruchomieniem przewozów turystycznych. Jednocześnie ciągle prowadzono ograniczony ruch osobowy i towarowy. Ostatecznie Ełcka Kolej Dojazdowa została zlikwidowana przez PKP w 2001 roku.

Po zmianie szerokości toru na kolejce ełckiej znalazły się następujące lokomotywy parowe:

Oznaczenie do 1961 r.	Oznaczenie po 1962 r.	Typ	Producent	Nr fabryczny	Rok produkcji	Przysłany	Odesłany	Uwagi
T2-1023	T3-1023	Bn2t	Orenstein & Koppel	12652	1935	1951 r. z Sochaczewa	1961 r. do Sochaczewa	Złomowany w 1968 w Mławie
T3-1044	T4-1044	Bn2t	Buddich	k.932	1943	1970 r. z Gozdowa	1971 r. na złom
Ty1-1087	Ty1-1087	Cn2t	Freudenstein	28	1900	1951 r. z Lisewa	1957 r. odstawiony	Złomowany w 1960 r.
Ty2-1122	-	Cn2t	Krauss	6805	1913	1951 r. z Wielunia	1956 r. na złom
Txb2-1221	Tyb4-1221	C1'n2t	Henschel	7589	1906	1951 r. z Opalenicy	1968 r. do Białej Podlaskiej	Egzemplarz zachowany
Txb2-1222	Tyb4-1222	C1'n2t	Henschel	8131	1907	1957 r. z Opalenicy	1968 r. odstawiony	Złomowany w 1972 r.
Txb2-1223	Tyb4-1223	C1'n2t	Henschel	9489	1908	1953 r. z Opalenicy	1965 r. na złom
Tx2-1241	-	Dn2t	Orenstein & Koppel	2976	1908	1952 r. z Wielunia	1954 r. na złom
Tx3-1274	Tx28-1274	Dn2t	Fablok	308	1928	1962 r. z Sochaczewa 1967 r. z Mławy 1972 r. z Sochaczewa	1963 r. do Sochaczewa 1967 r. do Sochaczewa 1974 r. do MK w Warszawie	Egzemplarz zachowany
-	Px48-1750	Dh2	Fablok	2135	1951	1956 r. z Sompolna	1957 r. do Kazimierzy Wielkiej	Sprzedany za granicę
-	Px48-1907	Dh2	Fablok	4508	1955	1956 r. z Krośniewic	1957 r. do Sompolna	Egzemplarz zachowany

W 1967 roku parowozy zostały wyparte przez lokomotywy spalinowe serii Lyd1:

Oznaczenie	Typ	Producent	Nr fabryczny	Rok produkcji	Przysłany	Odesłany	Uwagi
Lyd1-202	WLs150	Fablok	7624	1967	1969 r. z Krośniewic	1972 r. do Krośniewic	Sprzedany za granicę
Lyd1-203	WLs150	Fablok	7625	1967	1967 r. z fabryki 1977 r. ze Śmigla	1973 r. do Śmigla -	Stacjonuje w Ełku
Lyd1-208	WLs150	Fablok	7630	1967	1967 r. z fabryki	-	Stacjonuje w Ełku
Lyd1-214	WLs150	Fablok	7636	1967	1969 r. z Ciechanowa	-	Stacjonuje w Ełku
Lyd1-220	WLs150	Fablok	7642	1967	1986 r. z Ciechanowa	1993 r. na złom
Lyd1-221	WLs150	Fablok	7643	1967	1967 r. z fabryki	-	Stacjonuje w Ełku

Stan obecny

W 2002 roku kolejka została przejęta przez ełcki Urząd Miasta i przekazana Miejskiemu Ośrodkowi Sportu i Rekreacji, jako Ełcka Kolej Wąskotorowa. W historii EKW rozpoczął się nowy etap. Obecnie pociągi turystyczne kursują na odcinku Ełk - Sypitki.

Stacja, muzeum

Na ulicy Wąski Tor 1 w Ełku znajduje się osobna stacja kolei wąskotorowej – Ełk Wąskotorowy, położona w pobliżu głównej stacji kolejowej. W budynku funkcjonuje muzeum poświęcone historii ełckiego węzła kolejowego. W muzeum znajdziemy przedmioty wyprodukowane przed 1945 rokiem, od dawnego urządzenia do datowania kartonowych biletów, przez miniaturowe modele lokomotyw, po zbiór przedmiotów używanych niegdyś na co dzień w pracy konduktorów, zawiadowców, dróżników. Można tu przymierzyć dawne wyposażenie służbowe konduktorów. Kolejną atrakcją turystyczną jest skansen pszczelarski, w którym rzeźbione są w pniach drzew ule, wyrabia się małe rzeźby z miodu i wosku pszczelego.

Muzeum Ełckiej Kolei Wąskotorowej

• w sezonie (maj-wrzesień)
  • czynne codziennie 8:00 - 15:00 (po uzgodnieniu telefonicznym tel. 610 00 00)
• poza sezonem (październik- kwiecień)
  • czynne poniedziałek – piątek 8:00 – 15:00

Kalendarium Kolei Wąskotorowej

• 1905 - opracowanie projektu budowy ełckiej kolei wąskotorowej
• 1912 - rozpoczęcie budowy i powstanie Lycker Kleinbahn
• 1913 - otwarcie linii Ełk - Borzymy i Laski Małe - Zawady
• 1918 - otwarcie ruchu publicznego na wszystkich liniach
• 1945 - przejęcie kolei DOKP w Olsztynie i powołanie Ełckiej Kolei Wąskotorowej
• 1951 - przebudowa torów z 1000 mm na 750 mm
• 1957 - powstanie Zarządu Kolei Dojazdowej przy DOKP w Olsztynie i powołanie Ełckiej Kolei Dojazdowej
• 1975 - wprowadzenie trakcji spalinowej
• 1991 - wpisanie całej ełckiej kolei do rejestru zabytków
• 1992 - wprowadzenie do eksploatacji transporterów
• 1993 - wprowadzenie pociągów turystycznych z trakcją parową
• 2001 - wstrzymanie ruchu pociągów przez PKP
• 2002 - przejęcie przez samorząd miejski w Ełku, rozpoczęcie działalności turystycznej

Obecny tabor

• Parowóz Px48 na tor 750 mm
• Parowozy "LAS" na tor 600 mm - 2 sztuki.
• Wagony osobowe wąskotorowe na tor 750 mm typu 1Aw - 5 sztuk z lat 1954 - 1957
• Wagon brankard - 1950r.
• Pruski wagon pocztowy normalnotorowy z końca XIX wieku
• Wagon wąskotorowy węglarka z 1909r.
• Żuraw do nawęglania parowozów z 1913r.
• Ręczna drezyna wąskotorowa z 1930r.
• Wąskotorowy pług odśnieżny z 1908r.
• lokomotywa spalinowa Lxd2(nieczynna)
• lokomotywy spalinowe Lyd1- 5 sztuk, część czynna.

Źródła

• Pokropiński Bogdan, Koleje wąskotorowe Polski Północnej, Warszawa, CIBET, 2000, ISBN 83-85749-26-8
• Zajfert Michał, Grójecko-Wilanowska Kolej Dojazdowa, "Stalowe Szlaki" 4-6/95

Galeria

• 

  Wąski Tor

• 

  Kolejka Wąskotorowa

• 

  Lokomotywa

• 

  Pociąg z turystami w trasie

• 

  Lokomotywa

• 

  Wagon wąskotorowy Bxhpi na stacji w Ełku

Linki zewnętrzne

• Oficjalna strona Ełckiej Kolei Wąskotorowej