Edytujesz 1Aw


{{Wagon osobowy wask infobox
 |typ_wagonu_osobowego               = 1Aw
 |grafika                            = [[Plik:1Aw_FPKW.jpg|290px]]
 |opis_zdjęcia                       = Wagon 1Aw po remoncie kapitalnym na stacji [[Kolej Wąskotorowa Rogów – Rawa – Biała|Kolei Wąskotorowej Rogów - Rawa - Biała]].
 |przewoźnik                         = [[PKP]]
 |oznaczenie_przewoźnika             = [[Bxhpi]]
 |producent                          = [[Fabryka Wagonów w Świdnicy]], Polska
 |lata_budowy                        = 1954-1957
 |układ_osi                          = 2'2'
 |masa_służbowa                      = 14,7 t
 |długość_ze_zderzakami              = 15 260 mm
 |szerokość                          = 2 260 mm
 |wysokość                           = 3 040 mm
 |rozstaw_osi_skrajnych              = 10 400 mm
 |rozstaw_czopów_skrętu              = 9 000 mm
 |rozstaw_osi_wózka                  = 1 400 mm
 |średnica_kół                       = 650 mm*
 |rozstaw_szyn                       = 750mm, 785mm
 |prędkość_konstrukcyjna             = 40 km/h
 |nacisk_osi                         = 
 |system_hamulca                     = Powietrzny Westinghouse'a LuV.X.R1
 |system_ogrzewania                  = Piec węglowy CO, układ grawitacyjny, w każdym wagonie osobno
 |liczba_miejsc_siedzących           = 38
 |liczba_miejsc_ogółem               =
 |swiadectwo_typu                    = [[Media:T_2004_194.jpg|T/2004/194]]**; [[Media:T_2011_0255.jpg|T/2011/0255]]; [[Media:T_2011_0393.jpg|T/2011/0393]]; [[Media:T_2012_0281.jpg|T/2012/0281]]

 |uwagi                              = <nowiki>* - dane do weryfikacji,</nowiki><br/>
<nowiki>** - świadectwo wspólne dla różnych wagonów osobowych eksploatowanych w Środzie Wlkp.,</nowiki>

[[Plik:1Aw_Świdnica.jpg|290px]]
}}

[[Plik:Sklad1Aw.jpg|thumb|250px|Skład wagonów typu 1Aw (seria Bxhpi) na mijance końcowej Tułowice Sochaczewskie ([[Sochaczewska Kolej Muzealna|Muzeum Kolei Wąsk. Sochaczew]]).]]
'''1Aw''' – typ polskich [[kolej wąskotorowa|wąskotorowych]] [[Wagon osobowy|wagonów pasażerskich]], produkowanych w latach 1954-1957. W [[Fabryka Wagonów w Świdnicy|Fabryce Wagonów w Świdnicy]] powstało w sumie 126 sztuk i wszystkie były przeznaczone dla [[kolej dojazdowa|kolei dojazdowych]] [[Polskie Koleje Państwowe|PKP]]. Według danych z 2009 r. zachowało się 31 sztuk, w tym dwie przeznaczone do ekspozycji. Oznaczane były serią Cx, następnie Bx i [[Bxhpi]]. W oparciu o budowę 1Aw powstały późniejsze konstrukcje wagonów dla kolei wąskotorowej produkowanych w Polsce.

== Historia ==
=== Geneza ===
W latach 50. koleje dojazdowe wciąż odgrywały ważną rolę w transporcie lokalnym, co było wynikiem słabo rozwiniętego ruchu kołowego i jego niewielkiego udziału w transporcie publicznym i indywidualnym. Były to jednak ostatnie lata ich świetności, ze względu na przestarzały tabor i dynamiczny rozwój innych środków transportu<ref>{{cytuj książkę |nazwisko = Lijewski| imię = Teofil| tytuł = Geografia Transportu Polski| wydawca = Państwowe Wydawnictwo Ekonomiczne| miejsce = Warszawa| rok = 1968| strony = 31| isbn = 83-208-0474}}</ref>. Często zdarzało się wówczas, że do przewozu ludzi przerabiano prowizorycznie wagony towarowe<ref name="kolejrogowska">{{cytuj stronę| url = http://kolejrogowska.pl/?page_id=351| tytuł = Kolej Wąskotorowa Rogów-Rawa-Biała &raquo; Bxhpi 1Aw| data dostępu = 14 września 2009| autor = | opublikowany = | praca = | data = | język =}}</ref>. Aby unowocześnić tabor wagonów, [[Centralne Biuro Konstrukcyjne Przemysłu Taboru Kolejowego w Poznaniu]] skonstruowało pierwszy po wojnie pasażerski wagon wąskotorowy<ref name="ŚK7/2007">{{cytuj pismo |nazwisko = Zajfert|imię = Michał |tytuł = Wąskotorowe wagony osobowe typu 1Aw (1)|czasopismo = Świat Kolei|wolumin = 7/2007|strony = 34-39|wydawca = Emi-press|miejsce = Łódź|issn = 1234-5962}}</ref>.

=== Produkcja ===
Wagony zostały wyprodukowane w latach 1954–1957 przez Fabrykę Wagonów w [[Świdnica|Świdnicy]]. Powstało ich w sumie 126, wszystkie były przeznaczone dla [[Kolej dojazdowa|kolei dojazdowych]] PKP. Początkowo produkowano je tylko na tory o szerokości 750 mm, z czasem 5 sztuk zostało przebudowanych także na typowo pruską (używaną na Śląsku) szerokość torów 785 mm (30 cali pruskich)<ref name="ŚK7/2007"/>.
[[File:Wieluńska Kolej Dojazdowa - Praszka.jpg|thumb|250px|Parowóz [[Px48]] z wagonem 1Aw jako pomnik w [[Praszka|Praszce]].]]

=== Eksploatacja ===
1Aw pozwoliły wycofać najbardziej zużyte wagony starszych typów. Wagony te, wraz z [[3Aw]], stanowiły podstawę wąskotorowego taboru pasażerskiego o szerokości toru 750 mm, aż do drugiej połowy lat 80., kiedy to wprowadzono do eksploatacji wagony motorowe [[MBxd2]] wraz z doczepami.

==== Wykaz zachowanych 1Aw ====
{{main|Wykaz zachowanych wagonów 1Aw}}
Według danych z 2009 r. zachowało się 31 czynnych wagonów: 8 w Sochaczewie ([[Sochaczewska Kolej Muzealna]]), 4 w Rogowie ([[Kolej Wąskotorowa Rogów – Rawa – Biała]]), 5 w Ełku ([[Ełcka Kolej Wąskotorowa]], w tym jeden przerobiony na wagon barowy dla celów turystycznych), 4 w [[Zabytkowa stacja kolei wąskotorowej w Rudach|Rudach Raciborskich]], 4 w Środzie Wielkopolskiej ([[Średzka Kolej Powiatowa]]) oraz po 1 w Nowym Dworze Gdańskim, Zbiersku, Miliczu, [[Praszka|Praszce]], [[Mławska Kolej Dojazdowa|Mławie]], Bachórzu<ref name="ŚK8/2007">{{cytuj pismo |nazwisko = Zajfert|imię = Michał |tytuł = Wąskotorowe wagony osobowe typu 1Aw (2)|czasopismo = Świat Kolei|wolumin = 8/2007|strony = 37-41|wydawca = Emi-press|miejsce = Łódź|issn = 1234-5962}}</ref>.

== Konstrukcja ==

=== Wózki ===
Układ jezdny stanowiły dwa skrętne, toczne, dwuosiowe [[wózek|wózki]], zbudowane z blach 12 mm oraz [[ceownik]]ów. Na jednym z wózków (od strony toalety), znajdowała się [[prądnica]]. Wagon posiadał jednostopniowe sprężynowanie składające się z resora piórowego podwieszonego przez sprężyny walcowe. Konstrukcja ta bywa mylnie nazywana dwustopniową. Wózki charakteryzowały się niespokojnym biegiem przy wyższych prędkościach, co spowodowało konieczność ich modernizacji, wprowadzonych w kolejnych wagonach: [[2Aw]] i [[3Aw]]<ref name="kolejrogowska"/>.

=== Hamulce ===
W wagonie zastosowano [[hamulec zespolony]] systemu Westinghouse'a LuV.X.R1. Hamulec ten był sterowany z lokomotywy. System posiadał cylinder 9-calowy dociskający klocki hamulcowe. Wagon był również wyposażony w [[hamulec bezpieczeństwa]], który mógł zostać użyty przez pasażerów<ref name="ŚK7/2007"/>. Na postojach wagon zabezpieczano przy pomocy hamulca postojowego, indywidualnego dla każdego wagonu<ref name="kolejrogowska"/>.

=== Cięgła i zderzaki ===
W wagonie zastosowano typowe dla kolei wąskotorowej [[Zderzak|zderzaki]] i [[cięgło|cięgła]]. Układ ten składał się z centralnego zderzaka i dwóch bocznych cięgieł [[orczyk|orczyk]]owych (odwrotnie niż w wagonach normalno- i szerokotorowych)<ref name="ŚK7/2007"/>.

=== Instalacja elektryczna<ref>Dokumentacja fabryczna wagonu Cx, tom 12</ref> ===
Wagony posiadały niezależną instalację elektryczną prądu stałego o napięciu 24 V. Instalacja była zasilana z prądnicy PW-104a o mocy 2 kW, zawieszonej na specjalnym wysięgniku jednego z wózków. Prądnica była wprawiana w ruch przez oś zestawu kołowego, za pośrednictwem pasa płaskiego lub kilku pasów klinowych (w zależności od typu). Prądnica współpracowała z regulatorem napięcia typu ARW1. Instalacja posiadała, umiejscowioną pod podłogą wagonu<ref name="kolejrogowska"/>, baterię 12 akumulatorów zasadowych typu WP50/III. Akumulatory o napięciu ok. 2 V i pojemności 111 Ah, zgrupowane były po cztery, w trzech drewnianych skrzyniach o wymiarach 359 × 250 × 514 (wys. × szer. × głęb. w mm). Instalacja zasilała 10 żarówek o mocy 25 W oraz jedną pięciowatową żarówkę kontrolną. Instalacja elektryczna była wykorzystywana do oświetlania wnętrza pojazdu, ale posiadała również gniazdo na czole wagonu pozwalające na podłączenie drugiego wagonu. Wówczas należało ograniczyć prąd poprzez przełączenie oświetlenia na połowę mocy. Służył do tego specjalny przełącznik pakietowy wyłączający 4 z 7 lamp umieszczonych w przedziale pasażerskim.

Oświetlenie awaryjne wagonu stanowiło 6 specjalnych lamp świecowych.

Sygnał końca wagonu był nadawany przez lampy zewnętrzne, takie same, jak w wagonach towarowych.

=== Ogrzewanie ===
Wagony miały system ogrzewania parowego, zasilany z kotła parowozu. Ogrzewanie to jednak w przypadku kolei wąskotorowej miało istotną wadę, gdyż wagony wymagały wcześniejszego sprzęgnięcia z parowozem oraz musiały znajdować się zaraz za nim, co w przypadku pociągów mieszanych (towarowo-osobowych) było kłopotliwe (ponieważ wymagało dodatkowych manewrów, wagony towarowe nie posiadały instalacji ogrzewania parowego, a zatem musiały jechać na końcu składu)<ref name="kolejrogowska"/>. Z tego powodu, część wagonów została wyposażona w indywidualne instalacje centralnego ogrzewania dla każdego wagonu. Niewielki kocioł był zamontowany pod podłogą przedziału pasażerskiego. Obecnie wagon z czynną instalacją tego typu kursuje na [[Kolej Wąskotorowa Rogów – Rawa – Biała|Kolei Wąskotorowej Rogów - Rawa - Biała]]. Przedział pasażerski i ustępowy były ogrzewane przez grzejniki biegnące wzdłuż ścian przy podłodze. Ogrzewanie parowe było sterowane przez kierownika pociągu za pomocą pokrętła w zamykanej szafce<ref name="ŚK7/2007"/>. Ogrzewanie indywidualnym kotłem wymagało dorzucania węgla podczas postoju na stacjach, gdyż dostęp do pieca był możliwy tylko z zewnątrz.
Po wprowadzeniu trakcji spalinowej, oryginalne parowe systemy ogrzewania nie mogły być dalej wykorzystywane, gdyż wąskotorowe lokomotywy spalinowe nie posiadały dodatkowych kotłów mogących zasilić te instalacje.

== Pudło wagonów ==
Pudło stalowe samonośne, składało się z ostoi, ścian i dachu. Ostoja wykonana z ceowników zimnogiętych została przykryta stalową podłogą zbudowaną z blachy falistej spawanej elektrycznie. Do stalowej konstrukcji podłogi za pośrednictwem drewnianych listew przymocowana została drewniana podłoga, pokryta gumową wykładziną. Ściany były zbudowane ze stalowego szkieletu pokrytego z zewnątrz blachą stalową o grubości 2 mm. Dach został pokryty blachą o grubości 1,5 mm. Od wewnątrz ściany i sufit wyłożono płytami ze sklejki; pomiędzy blachą a sklejką włożono płyty korkowe zapewniające zarówno izolację akustyczną, jak i termiczną<ref name="ŚK7/2007"/>.

=== Wnętrze ===
Wnętrze składało się z przedziału pasażerskiego, toalety oraz dwóch przedsionków. 

==== Przedział pasażerski ====
[[Plik:1Aw_wnetrze_FPKW.jpg‎|thumb|250px|Zrekonstruowany przedział pasażerski w wagonie Bxhpi 1685 kursującym na muzealnej [[Kolej Wąskotorowa Rogów – Rawa – Biała|Kolei Wąskotorowej Rogów - Rawa - Biała]].]]
Wagon został zbudowany jako bezprzedziałowy, z 38 miejscami siedzącymi II klasy z siedzeniami w układzie 2+1<ref>W jednym rzędzie znajdowała się 2-osobowa ławka, przejście oraz jednoosobowe miejsce.</ref>. Układ ten jest typowy dla kolei wąskotorowej, podobny do układu 2+2 stosowanego w wagonach normalnotorowych. Ławki zostały wykonane z listewek bukowych, lakierowanych bezbarwnym lakierem do drewna<ref name="ŚK7/2007"/>. Oryginalnymi kolorami wnętrza był ciemny brąz i seledyn, a sufit był koloru białego.

==== Przedział ustępowy ====
[[Plik:1Aw_ustep_FPKW.jpg|thumb|250px|Odtworzony do stanu oryginalnego przedział ustępowy w wagonie Bxhpi 1685 kursującym na muzealnej [[Kolej Wąskotorowa Rogów – Rawa – Biała|Kolei Wąskotorowej Rogów - Rawa - Biała]].]]
Wagon wyposażono w tylko jedną toaletę, gdyż posiadał 38 miejsc siedzących (typowe wagony normalnotorowe mają dwie toalety na 80–88 miejsc siedzących). W toalecie znajdował się sedes ze spłuczką uruchamianą pedałem. Nad niewielką umywalką znajdował się kran z obrotową wylewką, która w położeniu na wprost otwierała kran, zaś przekręcenie jej w dowolną stronę zamykało wypływ wody. Wagon posiadał duży zbiornik wody znajdujący się na ścianie nad umywalką (po lewej stronie od wejścia).

Przedział ustępowy oznaczony był tabliczką "OO". W oryginale wnętrze malowano na kolory ciemny brąz i seledynowy. Szyby w oknie pozostawały koloru mlecznego, na podłodze umieszczano biało-ciemnooliwkową mozaikę terakotową. Sufit był kremowy.

==== Przedsionki ====
Na krańcach wagonu znajdowały się dwa przedsionki, do których można było wejść z zewnątrz oraz z sąsiedniego wagonu. Przedsionki te pełnią takie same funkcje jak w innych wagonach pasażerskich tego typu<ref name="ŚK7/2007"/>.

=== Okna ===
W wagonie, w przedziale pasażerskim zastosowano okna opuszczane jednotaflowe o wymiarach światła szyby 80x89 cm. Okna były umieszczone w aluminiowych ramach. Szyby miały grubość 4 mm. W przedsionkach zastosowano wąskie stałe okienka. Okno w przedziale WC było podobne jak w przedziale pasażerskim, jednak okno to nie było opuszczane, a posiadało możliwość odchylania górnej połowy. Okno to w odróżnieniu od reszty okien posiadało matową szybę.

=== Kolorystyka zewnętrzna wagonu ===
Pudła wagonów 1Aw były malowane na oliwkowo (RAL 6003), tak jak inne wagony pasażerskie w tamtym czasie. Obecnie większość odrestaurowanych wagonów tego typu jest tego koloru. Ostoja, wózki, sprzęgi i mostki przejściowe były koloru czarnego. Dach malowano na kolor szary (RAL 7045 jednak często był on czarny ze względu na silne zabrudzenie dymem i sadzą z parowozu). Poręcze i krawędzie stopni białe. Napisy na pudle koloru białego lub kości słoniowej (z wyjątkiem czerwonych oznaczeń hamulca).

== Oznaczenie literowe ==
Pierwotnie były to wagony III klasy i nosiły oznaczenie '''Cx'''<ref name="ŚK8/2007"/>
* C – wagon III klasy
* x – wagon 4 osiowy
Po rezygnacji z III klasy wagon przyporządkowano do klasy II pod oznaczeniem '''Bx'''
* B – wagon II klasy
* x – wagon 4 osiowy
W 1985 nastąpiła kolejna zmiana oznaczeń, po której wagon otrzymał oznaczenie '''Bxhpi'''.
* B – wagon II klasy
* x – wagon 4 osiowy
* hp – hamulec ręczny oraz powietrzny
* i – pomost przejściowy (możliwość przejścia między sąsiednimi wagonami tego typu podczas jazdy)
== Zobacz też ==
* [[1Aw/M]] - typ wagonów silnikowych budowanych na bazie wagonów typu 1Aw
{{przypisy}}

{{Wikipedia}}

[[Kategoria:Wąskotorowe wagony pasażerskie]]
[[Kategoria:Hasła encyklopedyczne]]