Ełcka Kolej Wąskotorowa

Z Enkol
Przejdź do nawigacji Przejdź do wyszukiwania
Ełcka Kolej Wąskotorowa
Ełcka KD.jpg
Poprzednie nazwy:
Lycker Kleinbahn (1913-1945)

Ełcka Kolej Wąskotorowa (1945-1957)
Ełcka Kolej Dojazdowa (1957-2001)

Rok budowy 1913
Zleceniodawca budowy Lycker Kleinbahn-Aktiengesellschaft
Data wpisu do rejestru zabytków 30.09.1991, WKZ 534/847/D/91
Rozstaw szyn 750 mm
Pierwotny rozstaw szyn 1000 mm
Rok przekucia 1951
Istniejące linie Ełk Wąsk. - Turowo
Laski Małe - Zawady-Tworki
Długość czynnego odcinka 15 km
Długość całkowita istniejących szlaków 48 km


Stacje styczne z koleją normalnotorową Ełk Wąskotorowy
Inne ważniejsze stacje Laski Małe, Sypitki, Turowo, Zawady-Tworki
'
Operatorzy
Nazwa Operatora Okres działalności
Lycker Kleinbahn-Aktiengesellschaft 1913 - 1945
PKP 1945 – 2001
Miejski Ośrodek Rekreacji w Ełku Od 2002


'


Ełcka Kolej Wąskotorowa (EKW, niem. Lycker Kleinbahn) – zabytkowa kolej wąskotorowa o prześwicie toru 750 mm zlokalizowana w województwie warmińsko-mazurskim. Obecnie prowadzony jest sezonowy ruch turystyczny na odcinku Ełk Wąsk. - Sypitki przy użyciu trakcji spalinowej, jak również parowej.

Historia

Powstanie i początki eksploatacji

Prace projektowe rozpoczęto z inicjatywy starosty ełckiego Carla Suermondta w 1905 roku. Kolejka miała za zadanie zaktywizować gospodarczo tereny przygranicznego powiatu o słabo rozwiniętej sieci dróg lokalnych. W celu realizacji zadania powołano Towarzystwo Akcyjne Kolejki Ełckiej (Lycker Kleinbahn Aktiengesellschaft). Akcjonariuszami LKAG było państwo pruskie z udziałem 1 050 000 M, Prowincja Prusy Wschodnie i Powiat Ełk z udziałami po 525 000 M oraz firma Lenz z Berlina, której powierzono budowę, dostawę taboru i prowadzenie ruchu z udziałem 490 000 M. Całkowity kapitał spółki wynosił 2 590 000 M [1].

Na początku 1913 roku LKAG otrzymało koncesję na "wąskotorową kolej parową z ruchem osobowym i towarowym na trasie z Ełku (Lyck) przez Brodowo (Brodowen) do Turowa (Thurowen) z odgałęzieniem z Brodowa do Zawad (Sawadden)" wraz z prawem do wywłaszczenia gruntów pod budowę[2].

W pierwszej kolejności powstała jednotorowa linia o rozstawie szyn 1000 mm z Ełku przez Brodowo do miejscowości Borzymy (Borzymmen) o długości 24,9 km wraz z odgałęzieniem do Zawad-Tworek o długości 9,8 km, którą otwarto 22 października 1913 roku[3]. Do budowy użyto szyn typu H-93 i H-100. Mimo miejscami trudnych warunków terenowych linia charakteryzowała się dosyć korzystnymi parametrami (jak na kolej wąskotorową). Maksymalne nachylenie wyniosło 13 promil a minimalny promień łuku - 150 m. Na trasie powstał szereg obiektów inżynierskich, między innymi:

  • żelbetowy most na rzece Ełk,
  • dwa stalowe mosty: na rzece Małkiń koło Sypitek i na rzeczce Pietraszce,
  • dwa wiadukty drogowe koło Kalinowa;

Na stacji w Ełku wybudowano murowany budynek dworca oraz parowozownię w technologii szachulcowej (tzw. "pruski mur") z dwoma torami.

Budowę kolejnego odcinka przerwał wybuch I wojny światowej. Zajęcie praktycznie całych Prus Wschodnich przez armię rosyjską w początkowej fazie wojny doprowadziło do wstrzymania ruchu i ogromnych strat. Tabor został wywieziony do Rosji bądź uległ zniszczeniu. Po wyparciu Rosjan na początku 1915 roku sprowadzono nowy tabor i rozpoczęto odbudowę kolejki. Została ona uruchomiona ponownie 1 grudnia 1915 roku. Ostatni odcinek z Kalinowa (Kallinowen) do Turowa (Thurowen) otwarto 5 października 1918 roku[4].

Według letniego rozkładu z 1917 roku na odcinku Ełk - Kalinowo kursowały codziennie 3 pary pociągów, a na odcinku Laski Małe - Zawady-Tworki 2 pary. Dodatkowo poranny pociąg z Zawad-Tworek miał przedłużoną relację do Ełku. Poranny pociąg z Ełku do Kalinowa i popołudniowy w relacji powrotnej prowadziły wagon pocztowy. Wszystkie pociągi prowadziły wagony 2 i 3 klasy.

Pierwsze parowozy zakupiono w 1913 roku w firmie Arnold Jung Lokomotivfabrik GmbH, Jungenthal, Kirchen a.d. Sieg. Były to 4 maszyny o mocy 130 KM typu 1'Bn2t (tendrzak z silnikiem bliźniaczym na parę nasyconą, dwoma osiami napędnymi i przednią osią toczną) o numerach seryjnych 2010-2013/1913, które na kolejce oznaczono numerami 1 - 4. Zakupiono również 8 wagonów osobowych 2 i 3 klasy, 2 wagony pocztowo/bagażowe oraz 36 oraz wagonów towarowych. Po wkroczeniu Rosjan cały tabor został wywieziony bądź zniszczony.

W 1915 roku do ponownego uruchomienia kolejki konieczne było sprowadzenie nowego taboru. Parowozy ponownie zamówiono w firmie Jung. Jako pierwsze przybyły 2 parowozy typu 1'Bn2t o numerach 2290/1916 i 2291/1916[5] (podobne do zamówionych w 1913 roku). W 1919 roku zakupiono dodatkowo maszynę typu 1'Cn2t (Jung 3054/1920[6]) o mocy 160 KM. Dwuosiowe wagony osobowe i bagażowe zamówiono w fabryce Waggon- und Maschinenbau AG (WUMAG) Görlitz.[7].

Okres międzywojenny

Okres bezpośrednio po I wojnie światowej był dla wszystkich kolejek lokalnych dość ciężki. Peryferyjne położenie, jak również niski stopień zaludnienia i uprzemysłowienia dodatkowo nie sprzyjały rozwojowi przedsiębiorstwa.

W 1924 roku Wschodniopruskie Towarzystwo Kolejowe (Ostdeutsche Eisenbahn-Gesellschaft) odkupiło pakiet akcji należący do firmy Lenz & Co. przejmując tym samym prowadzenie ruchu na kolejce. 30 czerwca 1924 roku Kolejka Ełcka została połączona z innymi wschodniopruskimi kolejkami należącymi do ODEG. Powstałemu w ten sposób przedsiębiorstwu nadano nazwę Kolejki Wschodniopruskie SA (Ostpreußische Kleinbahnen AG). Siedzibę zarządu zlokalizowano w Królewcu. Poza kolejką ełcką w skład Kolejek Wschodniopruskich SA weszły min:

  • Königsberger Kleinbahn (Kolejka Królewiecka) - 750 mm
  • Ortelsburger Kleinbahn (odcinek Pupy - Rozogi) - 600 mm
  • Rastenburger Kleinbahnen (Kolejki Kętrzyńskie) - 750 mm
  • Schloßberger Kleinbahnen - 1000 mm
  • Treuburger Kleinbahnen (Kolejki Oleckie)- 1000 mm
  • Wehlau–Friedländer Kreisbahnen - 750 mm
  • Kleinbahn Wöterkeim - Schippenbeil (Kolejka Wiatrowiec - Sępopol) - 1435 mm

W 1927 roku letni rozkład jazdy przewidywał codziennie jedną parę pociągów na odcinku Turowo - Ełk (rano dojazd do Ełku i powrót po południu (w dni robocze) bądź wieczorem (w dni wolne od pracy) do Turowa. W dni robocze przewidziano jedną parę w relacji Zawady-Tworki - Ełk. Dodatkowo w poniedziałki, środy, piątki i dni wolne od pracy kursował pociąg z Ełku do Kalinowa i z powrotem. Podróżni mieli do dyspozycji 2 klasy, zaś poczta przewożona była na odcinku Ełk - Turowo pod konwojem kolejowym[8].

W 1933 kolejka zatrudniała 39 pracowników, przewożąc 59 000 pasażerów i 31 000 t towarów[9], w 1938 przewozy wyniosły 54 837 pasażerów i 29 026 ton towarów.

Rozkład jazdy obowiązujący w lecie 1939 roku przewidywał codziennie 2 pary pociągów na odcinku Maże - Ełk i 1,5 pary na odcinku Turowo - Kalinowo (jeden z pociągów na całym odcinku kursował tylko w dni poświąteczne, w pozostałe dni miał relację skróconą: Ełk - Maże). W dni robocze kursowały natomiast dodatkowo pociągi w relacji Kalinowo - Ełk - Turowo oraz Zawady-Tworki - Ełk - Zawady-Tworki[10].

W 1933 roku tabor składał się z:

  • 5 parowozów tendrzaków,
  • 9 dwuosiowych wagonów pasażerskich,
  • 2 dwuosiowych wagonów pocztowych,
  • 37 dwuosiowych wagonów towarowych o ładowności 7,5 t i rozstawie osi 3500 mm[11].

Do wybuchu wojny stan ten nie uległ zmianie.

II wojna światowa

Pierwsze lata wojny upłynęły pod znakiem wytężonej pracy. Rekwizycja taboru samochodowego na potrzeby wojska i reglamentacja paliw płynnych spowodowały znaczny wzrost przewozów na wszystkich liniach kolejowych. Jednocześnie do ostatnich miesięcy 1944 roku obszar powiatu ełckiego znajdował się z dala od linii frontu i działania wojenne nie zakłócały pracy kolejki. Dopiero błyskawiczna ofensywa wojsk radzieckich doprowadziła do zdobycia Ełku 24 stycznia 1945 roku. Zacięte walki spowodowały znaczne zniszczenia w mieście, jednak kolejka nie ucierpiała zbyt mocno – szczęśliwie ocalały wszystkie parowozy. W chwili objęcia przez administrację polską 6 kwietnia 1945 Ełk był miastem niemal zupełnie wyludnionym, do którego stopniowo sprowadzano ludność z Kresów.

Pierwsze lata powojenne

Po zakończeniu wojny kolejka znalazła się pod zarządem Dyrekcji Okręgowej Kolei Państwowych w Olsztynie i otrzymała polską nazwę: Ełcka Kolej Wąskotorowa. Tabor pozostawiony przez Niemców, dodatkowo uzupełniony sprowadzonym ze zniszczonej kolejki oleckiej[12] umożliwił wznowienie nieregularnych przewozów jeszcze w 1945 roku. W kolejnym roku udało się przywrócić normalne funkcjonowanie przedsiębiorstwa. Następny okres wraz ze wzrostem zaludnienia i odbudową gospodarki przyniósł systematyczny wzrost przewozów. Na przełomie lat '40 i '50 w ramach odgórnie narzuconych działań mających na celu ujednolicenie szerokości toru kolei wąskotorowych w Polsce podjęto decyzję o przebudowie Ełckiej Kolei Wąskotorowej na szerokość 750 mm. Prace przeprowadzono w 1951 roku.

Według rozkładu obowiązującego od 14 lipca 1946 roku na odcinku Ełk - Turowo kursowały codziennie 2 pary pociągów, zaś na odcinku Ełk - Zawada-Tworki - 1 para. W rozkładzie na lato 1947 roku dodano drugą parę do Zawady-Tworek i taki układ utrzymywał się do 1953 roku.

Bezpośrednio po wojnie na kolejce ełckiej znajdował się następujący tabor:

1. Parowozy:

  • Nr 1 - 1'Bn2t, Jung 2290/1915 - od 1947 r.: Tya1-3152
  • Nr 2 - 1'Bn2t, Jung 2291/1915 - od 1947 r.: Tya1-3151
  • Nr 3 - 1'Cn2t, Jung 2358/1916 - od 1947 r.: Txa2-3341 (ex Kolejka Olecka nr 4)
  • Nr 4 - 1'Cn2t, Jung 2359/1916 - od 1947 r.: Txa2-3342 (ex Kolejka Olecka nr 5)
  • Nr 5 - 1'Cn2t, Jung 3054/1920 - od 1947 r.: Txa2-3343 [13]

2. Wagony osobowe:

  • 5 dwuosiowych wagonów osobowych 3 klasy z otwartymi pomostami, WUMAG
  • 2 dwuosiowe wagony bagażowe, WUMAG

3. Wagony towarowe:

  • 30 dwuosiowych wagonów o ładowności 7,5 t i rozstawie osi 3500 mm

W związku z przebudową kolejki na szerokość 750 mm do Piaseczna przesłano 3 parowozy typu Txa2. Pozostały tabor przekazano na kolejki pomorskie.

Przebudowa i eksploatacja pod zarządem PKP

Zmiana szerokości toru poza całkowitą wymianą taboru nie wpłynęła w sposób znaczący na funkcjonowanie kolejki. W 1957 roku zlikwidowano Wydział Kolei Wąskotorowych DOKP w Olsztynie i w jego miejsce powołano Zarząd Kolei Dojazdowych. Jednocześnie samej kolejce nadano nazwę Ełcka Kolej Dojazdowa. Po likwidacji DOKP w Olsztynie nadzór nad kolejką przejął Zarząd Kolei Dojazdowych DOKP w Warszawie. Od końca lat '60 rozpoczyna się systematyczny spadek przewozów spowodowany rozwojem transportu drogowego. O ile w latach '50 przewożono w ciągu roku około 350 000 pasażerów i 40 000 t ładunków, to w kolejnych latach wartości te wynosiły:

  • 1971 - 312 443 pasażerów, 32 044 t ładunków,
  • 1976 - 275 441 pasażerów, 18 100 t ładunków,
  • 1981 - 260 250 pasażerów, 13 836 t ładunków,
  • 1986 - 263 723 pasażerów, 19 720 t ładunków,
  • 1991 - 227 582 pasażerów, 11 387 t ładunków,
  • 1996 - 61 510 pasażerów, 4 305 t ładunków,

Mimo to kolejkę modernizowano. W 1967 roku wprowadzono trakcję spalinową a w 1989 roku przeprowadzono przebudowę nawierzchni z całkowitą wymianą szyn na typ S42 i S49. Ostatnim istotnym usprawnieniem działania Ełckiej KD było uruchomienie przewozów wagonów normalnotorowych na wąskotorowych wagonach-transporterach w 1992 roku. Rok wcześniej kolejka została wpisana do rejestru zabytków. Koncepcja utworzenia w Ełku skansenu trakcji parowej w połączeniu z walorami krajobrazowymi kolejki zaowocowały uruchomieniem przewozów turystycznych. Jednocześnie ciągle prowadzono ograniczony ruch osobowy i towarowy. Ostatecznie Ełcka Kolej Dojazdowa została zlikwidowana przez PKP w 2001 roku.

Po zmianie szerokości toru na kolejce ełckiej znalazły się następujące lokomotywy parowe:

Oznaczenie
do 1961 r.
Oznaczenie
po 1962 r.

Typ

Producent
Nr
fabryczny
Rok
produkcji

Przysłany

Odesłany

Uwagi
T2-1023 T3-1023 Bn2t Orenstein & Koppel 12652 1935 1951 r. z Sochaczewa 1961 r. do Sochaczewa Złomowany w 1968 w Mławie
T3-1044 T4-1044 Bn2t Buddich k.932 1943 1970 r. z Gozdowa 1971 r. na złom
Ty1-1087 Ty1-1087 Cn2t Freudenstein 28 1900 1951 r. z Lisewa 1957 r. odstawiony Złomowany w 1960 r.
Ty2-1122 - Cn2t Krauss 6805 1913 1951 r. z Wielunia 1956 r. na złom
Txb2-1221 Tyb4-1221 C1'n2t Henschel 7589 1906 1951 r. z Opalenicy 1968 r. do Białej Podlaskiej Egzemplarz zachowany[14]
Txb2-1222 Tyb4-1222 C1'n2t Henschel 8131 1907 1957 r. z Opalenicy 1968 r. odstawiony Złomowany w 1972 r.
Txb2-1223 Tyb4-1223 C1'n2t Henschel 9489 1908 1953 r. z Opalenicy 1965 r. na złom
Tx2-1241 - Dn2t Orenstein & Koppel 2976 1908 1952 r. z Wielunia 1954 r. na złom
Tx3-1274 Tx28-1274 Dn2t Fablok 308 1928 1962 r. z Sochaczewa
1967 r. z Mławy
1972 r. z Sochaczewa
1963 r. do Sochaczewa
1967 r. do Sochaczewa
1974 r. do MK w Warszawie
Egzemplarz zachowany[15]
- Px48-1750 Dh2 Fablok 2135 1951 1956 r. z Sompolna 1957 r. do Kazimierzy Wielkiej Sprzedany za granicę[16]
- Px48-1907 Dh2 Fablok 4508 1955 1956 r. z Krośniewic 1957 r. do Sompolna Egzemplarz zachowany[17]

W 1967 roku parowozy zostały wyparte przez lokomotywy spalinowe serii Lyd1:

Oznaczenie
Typ
Producent
Nr fabryczny
Rok produkcji

Przysłany

Odesłany

Uwagi
Lyd1-202 WLs150 Fablok 7624 1967 1969 r. z Krośniewic 1972 r. do Krośniewic Sprzedany za granicę[18]
Lyd1-203 WLs150 Fablok 7625 1967 1967 r. z fabryki
1977 r. ze Śmigla
1973 r. do Śmigla
-
Stacjonuje w Ełku
Lyd1-208 WLs150 Fablok 7630 1967 1967 r. z fabryki - Stacjonuje w Ełku
Lyd1-214 WLs150 Fablok 7636 1967 1969 r. z Ciechanowa - Stacjonuje w Ełku
Lyd1-220 WLs150 Fablok 7642 1967 1986 r. z Ciechanowa 1993 r. na złom


Lyd1-221 WLs150 Fablok 7643 1967 1967 r. z fabryki - Stacjonuje w Ełku

Stan obecny

W 2002 roku kolejka została przejęta przez ełcki Urząd Miasta i przekazana Miejskiemu Ośrodkowi Sportu i Rekreacji, jako Ełcka Kolej Wąskotorowa. W historii EKW rozpoczął się nowy etap. Obecnie pociągi turystyczne kursują na odcinku Ełk - Sypitki.

Stacja, muzeum

Na ulicy Wąski Tor 1 w Ełku znajduje się osobna stacja kolei wąskotorowej – Ełk Wąskotorowy, położona w pobliżu głównej stacji kolejowej. W budynku funkcjonuje muzeum poświęcone historii ełckiego węzła kolejowego. W muzeum znajdziemy przedmioty wyprodukowane przed 1945 rokiem, od dawnego urządzenia do datowania kartonowych biletów, przez miniaturowe modele lokomotyw, po zbiór przedmiotów używanych niegdyś na co dzień w pracy konduktorów, zawiadowców, dróżników. Można tu przymierzyć dawne wyposażenie służbowe konduktorów. Kolejną atrakcją turystyczną jest skansen pszczelarski, w którym rzeźbione są w pniach drzew ule, wyrabia się małe rzeźby z miodu i wosku pszczelego[19].

Muzeum Ełckiej Kolei Wąskotorowej

  • w sezonie (maj-wrzesień)
    • czynne codziennie 8:00 - 15:00 (po uzgodnieniu telefonicznym tel. 610 00 00)
  • poza sezonem (październik- kwiecień)
    • czynne poniedziałek – piątek 8:00 – 15:00

Kalendarium Kolei Wąskotorowej

  • 1905 - opracowanie projektu budowy ełckiej kolei wąskotorowej
  • 1912 - rozpoczęcie budowy i powstanie Lycker Kleinbahn
  • 1913 - otwarcie linii Ełk - Borzymy i Laski Małe - Zawady
  • 1918 - otwarcie ruchu publicznego na wszystkich liniach
  • 1945 - przejęcie kolei DOKP w Olsztynie i powołanie Ełckiej Kolei Wąskotorowej
  • 1951 - przebudowa torów z 1000 mm na 750 mm
  • 1957 - powstanie Zarządu Kolei Dojazdowej przy DOKP w Olsztynie i powołanie Ełckiej Kolei Dojazdowej
  • 1975 - wprowadzenie trakcji spalinowej
  • 1991 - wpisanie całej ełckiej kolei do rejestru zabytków
  • 1992 - wprowadzenie do eksploatacji transporterów
  • 1993 - wprowadzenie pociągów turystycznych z trakcją parową
  • 2001 - wstrzymanie ruchu pociągów przez PKP
  • 2002 - przejęcie przez samorząd miejski w Ełku, rozpoczęcie działalności turystycznej

Obecny tabor

Źródła

  • Pokropiński Bogdan, Koleje wąskotorowe Polski Północnej, Warszawa, CIBET, 2000, ISBN 83-85749-26-8
  • Zajfert Michał, Grójecko-Wilanowska Kolej Dojazdowa, "Stalowe Szlaki" 4-6/95

Przypisy

  1. Zeitschrift für Kleinbahnen, v. 19 1912 r. (s. 722)
  2. Zeitschrift für Kleinbahnen, v. 20 1913 r. (s. 129, 132)
  3. Zeitschrift für Kleinbahnen, v. 21 1914 r. (s. 119)
  4. Zeitschrift für Kleinbahnen, v. 25 1918 r. (s. 506)
  5. Daty produkcji obu parowozów na podstawie artykułu Michała Zajferta. Bogdan Pokropiński podaje rok 1915.
  6. Jest to jedyny zachowany parowóz kolejki ełckiej na 1000 mm. Również tutaj Bogdan Pokropiński podaje datę produkcji o rok wcześniejszą.
  7. Wikipedia.de - Ełcka Kolej Wąskotorowa
  8. Reichs-Kurscuch Ausgabe nr 2, 1. Juli 1927, Verlag des Reichspostministeriums, Berlin
  9. Historia kultury materialnej - Pioniere des Verkehrs
  10. Deutsches Kursbuch Sommer 1939
  11. Ełcka Kolej Wąskotorowa
  12. Prawdopodobnie część taboru została sprowadzona już w okresie międzywojennym w związku z bardzo ograniczonym ruchem na Kolejce Oleckiej.
  13. Michał Zajfert w artykule Grójecko-Wilanowska Kolej Dojazdowa podaje inne lata produkcji parowozów: nr 3 - 1916, nr 4 - 1916, nr 5 1920
  14. Wciąż pod parą... Tyb4-1221
  15. Wciąż pod parą... Tx28-1274
  16. Px48-1750 na Tabor wąskotorowy w Polsce
  17. Px48-1907 na Tabor wąskotorowy w Polsce
  18. Lyd1-202 na Tabor wąskotorowy w Polsce
  19. http://www.wartozwiedzic.pl/elk/785

Galeria

Linki zewnętrzne



Ta strona zawiera treści z Wikipedii. Oryginalny artykuł był umieszczony pod nazwą Ełcka Kolej Wąskotorowa. Lista autorów jest dostępna w historii strony. Tekst z Wikipedii jest udostępniony na licencji Creative Commons: uznanie autorstwa, na tych samych warunkach.