Edytujesz Żuławska Kolej Dojazdowa

{{Szablon:Kolej wąskotorowa infobox
|nazwa_kolei                                                      = Żuławska Kolej Dojazdowa
|nazwy_wcześniejsze                                               = Neuteich – Liessauer Kleinbahnnetz / Westpreußische Kleinbahnen AG<br/> (1898 / 1899 - 1945)<br/>
Gdańskie Koleje Dojazdowe<br/> (1945-1996)<br/>
|grafika                                                          = 
|rok_budowy                                                       = 1898*
|cel_budowy                                                       = 
|zleceniodawca_budowy                                             = ''Allgemeine Deutsche Kleinbahn-Gesellschaft''
|rok_rozbiórki                                                    = 
|wpis_do_rej_zab                                                  = 
|rozstaw_szyn                                                     = 750 mm
|pierwotny_prześwit                                               = 
|rok_przekucia                                                    = 
|istniejące_linie                                                 = Czynne:<br/> [[Linia kolejowa Prawy Brzeg Wisły - Sztutowo|Prawy Brzeg Wisły - Sztutowo]]<br/>[[Linia kolejowa Stegna Gdańska - Nowy Dwór Gdański Wąsk.|Stegna Gd. - Nowy Dwór Gdański Wąsk.]]
Nieczynne:<br/>
Nowy Dwór Gdański Wąsk. - Ostaszewo Żuł.,<br/> Nowy Dwór Gdański Wąsk. - DK7 (Kmiecin)
|długość_czynnego_odcinka                                         = 30 km
|długość_całkowita_istniejących_szlaków                           = ok. 49 km
|linie_rozebrane                                                  = 
|długość_zlikwidowanych_linii                                     = ok. 200 km
|stacje_styczne                                                   = [[Lisewo Wąsk.]]<br/> (1898 - 1996),<br/>[[Nowy Staw Wąsk.]]<br/>(1898 - 1996),<br/>[[Malbork Wąsk.]]<br/>(1900 - 1958),<br/>[[Nowy Dwór Gdański Wąsk.]] (od 1901),<br/> [[Piaski Gdańskie]] <br/>(1905 - 1974)
|inne_ważniejsze_stacje                                           = [[Ostaszewo Żuławskie]], [[Lichnowy]], [[Lipinka Gdańska]], [[Malbork Kałdowo Wąsk.]], [[Stegna Gdańska]], [[Sztutowo]], [[Lewy Brzeg Wisły]], [[Koszwały]], [[Przejazdowo]], [[Gdańsk Wąsk.]]
|uwagi                                                            = * Pierwsze odcinki powstały poprzez przebudowę kolejek Cukrowni Nowy Staw oraz Lisewo
|1. operator                                                      = NLK oraz WKAG
|1_okres_działalności                                             = 1898-1913
|2. operator                                                      = WKAG
|2_okres_działalności                                             = 1913-1945
|3. operator                                                      = [[PKP]]
|3_okres_działalności                                             = 1945 - 1996
|4. operator                                                      = [[PTMKŻ]]
|4_okres_działalności                                             = od 2003
|5. operator                                                      =
|5_okres_działalności                                             =
|6. operator                                                      =
|6_okres_działalności                                             =
|uwagi_operator                                                   =
}}

[[Kolej wąskotorowa]] na Żuławach Wiślanych prowadząca przewozy turystyczne w sezonie letnim, zarządzana przez [[Pomorskie Towarzystwo Miłośników Kolei Żelaznych]]. Stanowi pozostałość rozbudowanej niegdyś sieci Gdańskich Kolei Dojazdowych. Obecnie ruch odbywa się w miesiącach wakacyjnych na [[Linia Kolejowa Prawy Brzeg Wisły - Sztutowo|odcinku nadmorskim (Prawy Brzeg Wisły - Stegna Gdańska - Sztutowo)]] oraz na [[Linia kolejowa Stegna Gdańska - Nowy Dwór Gdański Wąsk.|linii łączącej Stegnę Gdańską z Nowym Dworem Gdańskim]]. Pociągi prowadzone są [[lokomotywa spalinowa|lokomotywami spalinowymi]] [[L45H|Lxd2]], spalinowymi wagonami silnikowymi [[A20D-P|MBxd2]] a w soboty i niedziele również [[lokomotywa parowa|parowozem]] [[Px48]].

== Historia ==
=== Pierwsze kolejki cukrownicze ===
Rozwój kolejek wąskotorowych na Żuławach Wiślanych zapoczątkowany został przez cukrownię w Nowym Stawie (''Neuteich''), która już w 1886 roku posiadała 4,5 km linii o [[rozstaw szyn|szerokości toru]] 750 mm i trakcji konnej. Na początku lat '90 XIX wieku postanowiono zbudować kolejne odcinki oraz wprowadzić trakcje parową. Przed kampanią cukrowniczą 1893 roku cukrownia zamówiła dwa parowozy w zakładach ''Henschel'' i wybudowała nowe linie do [[Parszewo|Parszewa]] (''Parschau''), wsi [[Kącik]] (''Neuteicher Hinterfeld'') oraz [[Nowa Cerkiew|Nowej Cerkwi]] (''Neukirch I''). W 1894 roku powstał odciek do [[Lipinka Gdańska|Lipinki]] (''Lindenau''). Zakupiono również trzeci parowóz.

Cukrownia w Lisewie (''Lissau'') wykorzystywała kolej wąskotorową jako uzupełnienie posiadanej już wcześniej bocznicy normalnotorowej. Również tutaj zdecydowano się na szerokość toru 750 mm i początkowo zastosowano trakcję konną. Znaczne inwestycje poczyniono w 1894 roku: W zakładach ''Hagans'' zamówiono 3 parowozy i wybudowano linię do [[Miłoradz|Miłoradza]] (''Mielenz'') z odgałęzieniem do wsi [[Mątowy Wielkie]] (''Groß Montau'') o łącznej długości 29,7 km.

W tym samym okresie na drugim brzegu Wisły swoją kolejkę wybudowała cukrownia w [[Cedry Wielkie|Cedrach Wielkich]] (''Groß Zünder''). Zdecydowano się na nietypowy [[rozstaw szyn]] - 780 mm. Jako pierwszy, już w 1888 r. powstał odcinek do [[Giemlice|Giemlic]] (''Gemlitz'') z odgałęzieniem do wsi [[Długie Pole]]. W następnych latach wybudowano linie do [[Osice|Osic]] (''Wossitz''), [[Steblewo|Steblewa]] (''Stüblau''), Koźlin (''Güttland'') i wreszcie do dworca kolejowego w [[Pszczółki|Pszczółkach]] (''Hohenstein''). W latach 90 zakupiono 3 parowozy.

=== Pierwsze linie użytku publicznego w rejonie Nowego Stawu i Lisewa ===

W połowie lat '90 XIX w. obszarem Żuław zainteresowała się berlińska spółka ADKG (''Allgemeine Deutsche Kleinbahn-Gesellschaft''), która przedstawiła projekt przebudowy kolejek cukrowniczych na koleje użytku publicznego, połączenia poszczególnych odcinków w jedną sieć jak również budowy szeregu nowych połączeń. Powstać miały min. odcinki [[Lisewo Wąsk.|Lisewo]] - [[Lichnowy]], [[Nowa Cerkiew]] - [[Ostaszewo]] - [[Nowy Dwór Gdański Wąsk.|Nowy Dwór Gdański]] - [[Rybina]], [[Nowy Dwór Gdański Wąsk.|Nowy Dwór Gdański]] - [[Lipinka Gdańska|Lipinka]] - [[Malbork Kałdowo Wąsk.|Kałdowo]] - [[Kraśniewo]] oraz [[Malbork Kałdowo Wąsk.|Kałdowo]] - [[Malbork Wąsk.|Malbork]] - [[Stare Pole Wąsk.|Stare Pole]] - [[Jasna]] - Dzierzgoń.
Pod koniec 1897 roku ADKG przejęło koleje cukrowni w Nowym Stawie i Lisewie. W ramach przebudowy wymieniono szyny o masie 10 kg/mb na nieco cięższe (13,4 / 13,98 kg/mb) oraz podkłady na impregnowane.
11.11.1898 roku spółka NLK (''Neuteich – Liessauer Kleinbahnnetz'') uzyskała koncesję na eksploatację odcinka Lisewo - Miłoradz i po kilku dniach rozpoczęto przewozy. W tym samym roku udzielono koncesji na trasę Lipinka - Nowy Staw - Lichnowy - Nowa Cerkiew I.
Ważną kwestią stało się połączenie obu fragmentów sieci, co nastąpiło 15.08.1899 r. gdy oddano do użytku odcinek Lisewo - Lichnowy.
8.11.1900 roku otwarto odcinek Nowa Cerkiew - Ostaszewo zaś w 1905 roku odgałęzienie Pogorzała - Pogorzała Wieś. Od 1907 roku rozpoczęto rozbudowę systemu bocznic.
Rozwojowi sieci towarzyszyła rozbudowa infrastruktury. W Lisewie i Nowym Stawie powstały nowe parowozownie, warsztaty i budynki stacyjne. Niewielka parowozownia powstała również w Ostaszewie.

W początkowym okresie spółka posiadała 8 parowozów, 5 wagonów osobowych, 3 wagony pocztowo-bagażowe i 244 towarowe.

=== Powstanie kolejek w powiecie malborskim ===
Prace nad projektami połączeń wąskotorowych prowadziły pod koniec XIX w. również władze powiatu malborskiego. Pierwszym poważniejszym krokiem w kierunku ich realizacji była decyzja Sejmiku Prowincji Zachodniopruskiej z dnia 18.03.1898 roku. Zdecydowano o utworzeniu spółki mającej zbudować linie [[Malbork Wąsk.|Malbork]] - [[Stare Pole]] - [[Jasna]], [[Malbork Wąsk.|Malbork]] - [[Kraśniewo]] (połączenie z kolejką cukrowni Lisewo), [[Kałdowo Wąsk.|Kałdowo]] - [[Lipinka Gdańska]] oraz [[Ostaszewo]] - [[Nowy Dwór Gdański Wąsk.|Nowy Dwór Gdański]] - [[Rybina]]. Jednocześnie postanowiono wesprzeć przedsięwzięcie pokrywając 1/4 kosztów.
27.05.1899 roku utworzono WKAG (''Westpreußische Kleinbahnen AG'') mającą na celu budowę sieci kolei wąskotorowej w powiatach malborskim, elbląskim i Żuławy Gdańskie). Głównym akcjonariuszem z udziałem 42% zostało ADKG. Ponadto w skład spółki weszły: Państwo Pruskie (25%), Powiat Malborski (20%) i Prowincja Prusy Zachodnie (13%).<br\>
Jako pierwsze 15 października 1900 r. otwarto odcinki [[Malbork Wąsk.|Malbork]] - [[Kałdowo Wąsk.|Kałdowo]] - [[Miłoradz]] oraz [[Kałdowo Wąsk.|Kałdowo]] - [[Lipinka Gdańska]]. Kolejka przekraczała Nogat po dawnym moście kolei normalnotorowej, od 1891 r. służącym jedynie ruchowi drogowemu. Niecały miesiąc później (7 listopada 1900 r.) oddano do użytku odcinki [[Królewka]] - [[Stare Pole Wąsk.|Stare Pole]] i [[Stare Pole Wąsk.|Stare Pole]] - [[Stalewo]]. Największym problemem okazało się wyprowadzenie linii z Malborka. Konieczne było wykonanie 4 dwupoziomowych skrzyżowań z liniami normalnotorowymi wychodzącymi z Malborka oraz wysokich nasypów. W związku z tym ruch na odcinku [[Malbork Wąsk.|Malbork]] - [[Królewka]] otwarto dopiero 11 września 1903 r. W międzyczasie zdążono wybudować linię [[Ostaszewo]] - [[Nowy Dwór Gdański Wąsk.|Nowy Dwór Gdański]], którą uruchomiono 16 października 1901 r. Powstał na niej pierwszy z obrotowych mostów zwodzonych o długości 7 m nad rzeka Świąta (''Schwente'').

=== Inwestycje WKAG na Żuławach Gdańskich ===
Pierwszą propozycją przedstawioną w 1896 r. przez ADKG była przebudowa sieci kolejek [[Cukrownia Cedry Wielkie|cukrowni Cedry Wielkie]]  na kolej użytku publicznego wraz z jej rozbudową. Projekty te zainteresowały radnych powiatu Żuławy Gdańskie i wkrótce ustalono orientacyjny przebieg dwóch przewidywanych linii. Pierwsza miała połączyć [[Gdańsk Wąsk.|Gdańsk]] (''Danzig'') ze [[Lewy Brzeg Wisły|Świbnem]] (''Schiewenhorst'') przez [[Przejazdowo]] (''Knüppelkrug''), [[Koszwały]] (''Gottswalde'') i [[Miłocin]] (''Herzberg''), zaś druga miała tworzyć pętlę, łącząc stacje [[Przejazdowo]] i [[Miłocin]] trasą okrężną przez [[Giemlice]] (''Gemlitz''). Zakładano również przedłużenie linii ze [[Świbno|Świbna]] (''Schiewenhorst'') wzdłuż wybrzeża Bałtyku przez [[Mikoszewo]] (Nickelswalde''), [[Jantar]] (''Pasewark''), [[Stegna|Stegnę]] (''Steegen'') do [[Sztutowa]] (''Stutthof'') wraz z odcinkiem [[Stegna]] - [[Rybina]] (''Fischerbabke''), który zapewniłby połączenie z pozostałymi liniami WKAG.
Po dość długim i trudnym okresie zbierania potrzebnego kapitału i prac projektowych, 15 listopada 1902 r. uzyskano zgodę ministra robót publicznych na budowę "Kolejek Gdańskich" (''Danziger Kleinbahnen''), przy czym w stosunku do pierwotnej koncepcji jedną ze stacji węzłowych przeniesiono z [[Miłocin|Miłocina]] do [[Koszwały|Koszwał]]. Oba brzegi przekopu Wisły miała połączyć kolejowa przeprawa promowa, zaś w [[Rybina|Rybinie]] przewidziano budowę dużego obrotowego mostu zwodzonego nad Szkarpawą.
Prace zlecono firmie WKAG, która również w przyszłości miała się zająć jej eksploatacją.<br\>
Latem 1904 roku ukończono budowę nasypów, jednak ułożono zaledwie 30 km toru. Najbardziej zaawansowany był odcinek [[Mikoszewo]] - [[Sztutowo]] na prawym brzegu Wisły. Jesienią udało się ukończyć odcinek [[Koszwały]] (''Gottswalde'') - [[Cedry Wielkie]] (''Groß Zünder'') - [[Giemlice]] (''Gemlitz'') - [[Wróblewo]] (''Sperlingsdorf'') oraz parowozownie w Cedrach Wielkich i Giemlicach. Dzięki temu 3 października można było uruchomić przewozy buraków cukrowych dla cukrowni w Cedrach Wielkich. Przewozy publiczne na wszystkich odcinkach uruchomiono 17 sierpnia 1905 roku. W początkowym okresie nie obsługiwano jednak przeprawy promowej przez Wisłę między Świbnem i Mikoszewem. Stało się tak, gdyż [[Prom kolejowy Świbno|prom kolejowy "Schiewenhorst II"]] w drodze ze stoczni utknął z powodu niskiego stanu wody. Do całkowitego uruchomienia kolejki brakowało jeszcze odcinka [[Stegna]] - [[Rybina]], który oficjalnie oddano do eksploatacji po ukończeniu mostu obrotowego wraz z odcinkiem [[Rybina]] - [[Nowy Dwór Gdański Wąsk.|Nowy Dwór Gdański]] 1 maja 1906 r. Dzięki temu uzyskano połączenie z pozostałą siecią kolejek żuławskich.

=== Rozwój i połączenie sieci NLK i WKAG ===

=== Kolejki wąskotorowe w okresie międzywojennym i w czasie II wojny światowej ===

==== Tabor WKAG ====

=== Uruchamianie kolejek żuławskich po II wojnie światowej ===

=== Gdańskie Koleje Dojazdowe ===

==== Tabor GKD ====

=== Żuławska Kolej Dojazdowa ===

==== Tabor ŻKD ====

== Źródła ==
*Witkowski Roman, Koleje Wąskotorowe na Żuławach, Wyd. 1, Poznań, Kolpress, 2009, ISBN 978-83-920784-3-2
*[http://ptmkz.pl/pocia/infor.htm Strona internetowa Pomorskiego Towarzystwa Miłośników Kolei Żelaznych]

[[Kategoria:Hasła encyklopedyczne]]
[[Kategoria:Koleje wąskotorowe w Polsce]]