Edytujesz Kętrzyńska Kolej Dojazdowa

{{Szablon:Kolej wąskotorowa infobox
|nazwa_kolei                                                      = Kętrzyńska Kolej Dojazdowa
|nazwy_wcześniejsze                                               = Poprzednie nazwy:<br/> 
''Rastenburg - Sensburger Kleinbahn <br/>(1898 - ok. 1903)''<br/>
''Rastenburg - Sensburg - Lötzener Kleinbahn <br/>(ok. 1903 - 1910)''<br/>
''Rastenburg - Sensburg - Lötzener Kleinbahn GmbH <br/>(ok. 1910 - 1914)''<br/>
''Rastenburger Kleinbahnen GmBH <br/>(ok. 1914 - 1924)''<br/>
''Ostpreußische Kleinbahnen AG <br/>(ok. 1924 - 1945)''
Kętrzyńska Kolej Wąskotorowa <br/>(1945 - 1962)
|grafika                                                          = [[Plik:Ketrzyn-mapa.gif|290px]]
|rok_budowy                                                       = 1898
|cel_budowy                                                       = 
|zleceniodawca_budowy                                             = Powiat kętrzyński (''Kreis Rastenburg''), Powiat mrągowski (''Kreis Sensburg'')
|rok_rozbiórki                                                    = 1945, 1971
|wpis_do_rej_zab                                                  = 
|rozstaw_szyn                                                     = 750 mm
|pierwotny_prześwit                                               = 
|rok_przekucia                                                    = 
|istniejące_linie                                                 = 
|długość_czynnego_odcinka                                         = 
|długość_całkowita_istniejących_szlaków                           = 
|linie_rozebrane                                                  = Kętrzyn Wąsk. (''Rastenburg Klbf'') - Sławkowo (''Reimsdorf'') - Mrągowo Park (''Sensburg Klbf'') - Mrągowo Wąsk. (''Sensburg Stbf'')

<br>Sławkowo (''Reimsdorf'') - Salpik (''Salpkeim'') - Ryn (''Rhein'')

<br>Kętrzyn Wąsk. (''Rastenburg Klbf'') - Winda (''Wenden'') - Barciany (''Barten'') - Skandławki (''Skandlack'') - Nordenbork Wąsk. (''Nordenburg Klbf'')*

<br>Winda (''Wenden'') - Srokowo (''Drengfurth'')

<br>Barciany (''Barten'') - Gierdawy Wąsk. (''Gerdauen Klbf'')**
 
|długość_zlikwidowanych_linii                                     = ok. 127 km
|stacje_styczne                                                   = Kętrzyn Wąsk. (''Rastenburg Klb.''), Mrągowo Wąsk. (''Sensburg Stbf''), Nordenbork Wąsk. (''Nordenburg Klbf'')*, Gierdawy Wąsk. (''Gerdauen Klbf'')**
|inne_ważniejsze_stacje                                           = Sławkowo (''Reimsdorf''), Mrągowo Park (''Sensburg Klbf''), Ryn (''Rhein''), Winda (''Wenden''), Barciany (''Barten''), Srokowo (''Drengfurth'')
|uwagi                                                            = *) Od 1945 r. Kryłowo (''Крылово'') w obwodzie kaliningradzkim Federacji Rosyjskiej<br> **) Od 1945 r. Żeleznodorożnyj (''Железнодорожный'') w obwodzie kaliningradzkim Federacji Rosyjskiej
|1. operator                                                      = ''Ostdeutsche Eisenbahn-Gesellschaft''
|1_okres_działalności                                             = 1898 - 1945
|2. operator                                                      = [[PKP]]
|2_okres_działalności                                             = 1945 - 1971
|3. operator                                                      = 
|3_okres_działalności                                             = 
|4. operator                                                      = 
|4_okres_działalności                                             = 
|5. operator                                                      =
|5_okres_działalności                                             =
|6. operator                                                      =
|6_okres_działalności                                             =
|uwagi_operator                                                   =
}}

'''Kętrzyńska Kolej Dojazdowa''' – nieistniejąca [[kolej wąskotorowa]] o prześwicie toru 750 mm położona na terenie obecnego województwa warmińsko-mazurskiego oraz częściowo w obwodzie kaliningradzkim Federacji Rosyjskiej. Sieć połączeń lokalnych powstawała na przełomie XIX i XX w. i w okresie I wojny światowej osiągnęła łączną długość ok. 127 km. Linie rozebrane w 1945 roku zostały częściowo odbudowane przez administrację polską i eksploatowane do początku lat '70 XX w.

== Historia ==

=== Powstanie i początki eksploatacji ===
Kętrzyn pierwsze połączenia kolejowe zawdzięcza działalności Towarzystwa Wschodniopruskiej Kolei Południowej (''Ostpreußische Südbahn-Gesellschaft''), która w latach '60 XIX zbudowała linię łączącą Królewiec przez Korsze, Kętrzyn, Giżycko, Ełk z granicą Cesarstwa Rosyjskiego w Prostkach/Grajewie (gdzie wkrótce uzyskano połączenie z siecią kolei rosyjskich). W kolejnych latach dał się jednak odczuć brak połączeń lokalnych, których budowa ze względu na niewielką gęstość zaludnienia i słabo rozwinięty przemysł nie była atrakcyjna dla prywatnych inwestorów. Budowa normalnotorowych linii znaczenia miejscowego przez państwo nie zaspokajała potrzeb. Sytuacja zmieniła się diametralnie wraz z uchwaleniem [[Ustawa o Kolejkach|Ustawy o Kolejkach]], która stworzyła warunki do budowy lokalnych połączeń kolejowych przez firmy prywatne przy finansowym współudziale samorządów i państwa.

W połowie lat '90 XIX w. we władzach powiatów kętrzyńskiego (''Kreis Rastenburg'') i mrągowskiego (''Kreis Sensburg'') powstała koncepcja budowy kolejki, która połączyłaby Kętrzyn (''Rastenburg''), Barciany (''Barten''), Srokowo (''Drengfutrth'') i Mrągowo (''Sensburg'')<ref>''Zeitschrift für Kleinbahnen'', v. 2 1895 r. (s. 589). Warto wspomnieć, że Mrągowo uzyskało pierwsze połączenia normalnotorowe w 1898 roku.</ref>

W 1896 koncepcja została doprecyzowana. Miały powstać następujące linie:
* Mrągowo (''Sensburg'') - Kętrzyn (''Rastenburg'') - Barciany (''Barten''),
* Barciany (''Barten'') - Ogródki (''Baumgarten'') - Skandławki (''Skandlack''),
* odgałęzienie od linii Kętrzyn - Mrągowo koło Sławkowa (''Reimsdorf'') lub Wólki (''Wolka'') przez (''Eichmedien'') do Salpika (''Salpkeim'')<ref>''Zeitschrift für Kleinbahnen'', v. 3 1896 r. (s. 593)</ref>.
Koncesji na budowę i eksploatację odcinka Kętrzyn - Winda - Barciany - Ogródki - Skandławki (59,767 km) udzielono 11 grudnia 1896 roku, zaś odcinka Kętrzyn - Mrągowo z odgałęzieniem z Wólka - Salpik (23,080 km) - 11 Marca 1897 roku. Obie koncesje miały obowiązywać przez 60 lat.

Powiaty uzyskały ponadto pomoc ze strony państwa w wysokości 1/3 planowanego kapitału zakładowego (lecz nie więcej niż 1 885 539 / 3 = 628 513 Marek). Ostatecznie na kapitał zakładowy Kolejki Kętrzyńsko - Mrągowskiej (''Rastenburg - Sensburger Kleinbahn'') w wysokości 1 885 539 M składały się następujące udziały:
* 475 513 M - Powiat kętrzyński,
* 163 000 M - Powiat mrągowski,
* 628 513 M - Państwo pruskie,
* 628 513 M - Prowincja Prusy Wschodnie<ref>''Zeitschrift für Kleinbahnen'', v. 4 1897 r. (s. 221)</ref>.

Właścicielem kolejki miały pozostać powiaty, zaś budowę i prowadzenie ruchu powierzono Spółce Akcyjnej Kolejek Wschodnioniemieckich ''Ostdeutsche Kleinbahn-AG'' (która w roku 1899 zmieniła nazwę na Wschodnioniemieckie Towarzystwo Kolejowe ''Ostdeutsche Eisenbahn-Gesellschaft'' - ODEG). Firma ta powiązana była kapitałowo z Towarzystwem Akcyjnym Komunikacyjnym (''Aktiengesellschaft für Verkehrswesen'') i firmą [[Lenz & Co.]] 

Kolejkę zaprojektowano jako wąskotorową o szerokości toru 750 mm. Główną stację przeładunkową z parowozownią zlokalizowano w Kętrzynie przy dworcu kolei normalnotorowej. Ze jej wschodniej części wyprowadzono dwie linie, jedną na północ w kierunku Windy, gdzie rozgałęziała się w kierunku Barcian i Skandławek oraz Srokowa, drugą na południe w kierunku Sławkowa i dalej do Mrągowa lub Salpika.

Jako pierwszą oddano do użytku 1 maja 1898 roku linię Kętrzyn - Winda - Barciany - Skandławki (31,5 km) z odgałęzieniem Winda - Srokowo (12,9 km). Miesiąc później uruchomiono odcinek Kętrzyn - Mrągowo Park (29,8 km) z odgałęzieniem Sławkowo - Salpik (9,1 km). 

Mimo, że równolegle z budową kolejki powstała w Mrągowie kolej normalnotorowa (Czerwonka - Mrągowo - Ruciane Nida), początkowo nie było połączenia kolejki z dworcem kolei państwowej. Odcinek Mrągowo Park (''Sensburg Kleinbahnhof'') - Mrągowo Wąsk. (''Sensburg Staatsbahnhof'') (2,8 km) oddano do użytku dopiero 18 grudnia 1904 roku dla ruchu towarowego i 7 lipca 1905 roku dla przewozów pasażerskich<ref>''Zeitschrift für Kleinbahnen'', v. 12 1905 r. (s. 688)</ref>. 

Wcześniej, bo 8 listopada 1903 roku uruchomiono przewozy na odcinku Salpik (''Salpkeim'') - Ryn (''Rhein'') (9,7 km). Budowa związana była z przyłączeniem się do spółki powiatu giżyckiego (''Kreis Lötzen''), na którego terenie położony był ten odcinek. Oznaczało to również zmianę nazwy kolejki na Kolejkę Kętrzyńsko - Mrągowsko - Giżycką (''Rastenburg - Sensburg - Lötzener Kleinbahn'').

Powyższe inwestycje doprowadziły do powstania sieci lokalnych połączeń o długości 95,7 km i stan ten utrzymywał się przez kolejne lata. 

20 grudnia 1910 roku kolejka została przekształcona w spółkę z ograniczoną odpowiedzialnością, co oznaczało kolejną zmianę nazwy<ref>''Zeitschrift für Kleinbahnen'', v. 18 1911 r. (s. 535)</ref>. Od ok. 1914 roku stosowano nazwę Kolejka Kętrzyńska Sp. z o.o. (''Rastenburger Kleinbahnen GmBH'').

Rosyjska ofensywa w początkowym okresie I wojny światowej zakłóciła funkcjonowanie kolejki jednak po bitwie pod Tannenbergiem i wyparciu Rosjan z Prus Wschodnich sytuacja wróciła do normy na tyle, że wspólnie z kolejką wystrucką (''Insterburger Kleinbahnen'') rozpoczęto budowę połączenia Skandławki - Kanał Mazurski - Nordenbork Wąsk (''Nordenburg Klbf'', obecnie Kryłowo w obwodzie kaliningradzkim Federacji Rosyjskiej). Otwarta 25 lipca 1916 roku linia o długości 13,8 km połączyła sieci dwóch kolejek zarządzanych przez ODEG<ref>''Zeitschrift für Kleinbahnen'', v. 23 1916 r. (s. 666, 760) Według tego źródła punktem połączenia obu kolejek był Kanał Mazurski, choć najprawdopodobniej linię eksploatowano jako całość.</ref>. Ostatnim uzupełnieniem sieci kolejki kętrzyńskiej była otwarta 15 czerwca 1917 roku linia Skandławki - Gierdawy Wąsk. (''Gerdauen Klbf'', obecnie Żeleznodorożnyj w obwodzie kaliningradzkim Federacji Rosyjskiej)<ref>''Zeitschrift für Kleinbahnen'', v. 24 1917 r. (s. 613)</ref> o długości 19,7 km. Tym samym długość linii Kolejek Kętrzyńskich osiągnęła maksymalną długość 127,3 km.

Ostatni okres I wojny światowej i lata powojenne były bardzo ciężkie dla gospodarki Niemiec. Odbiło się to bardzo negatywnie na kondycji kolejek wąskotorowych. Dochodowa przed 1914 rokiem kolejka kętrzyńska zaczęła przynosić straty, które z każdym rokiem rosły. O ile w całym okresie od 1914 do 1917 roku wyniosły 120 377 M, to w roku obrachunkowym 1917/18 było to 64 243 M, zaś w 1918/19 już 173 391 M. Pogłębienie tego trendu mogło doprowadzić do upadku firmy ODEG zarządzającej kolejką.

=== Okres międzywojenny i II wojna światowa ===
Jednym ze sposobów na ograniczenie ryzyka oraz kosztów prowadzenia działalności było połączenie wszystkich kolejek zarządzanych przez ODEG w jeden organizm. 30 czerwca 1924 roku Kolejki Kętrzyńskie Sp. z o.o. zostały połączone z innymi wschodniopruskimi kolejkami należącymi do ODEG. Powstałemu w ten sposób przedsiębiorstwu nadano nazwę Kolejki Wschodniopruskie SA (''Ostpreußische Kleinbahnen AG''). Siedzibę zarządu zlokalizowano w Królewcu. Poza kolejką kętrzyńską w skład Kolejek Wschodniopruskich SA weszły min:
{| class="wikitable sortable"
!<br>L.p.<br>
!Nazwa<br>
!Szerokość toru<br>
!Długość linii<br>
!Uwagi<br>

|-
|1
|''Insterburger Kleinbahnen'' (Kolejki Wystruckie)
|750 mm
|221 km
|

|-
|2
|''Königsberger Kleinbahn'' (Kolejka Królewiecka)
|750 mm
|58,6 km
|

|-
|3
|''Ortelsburger Kleinbahn'' (odcinek Pupy - Rozogi)
|600 mm
|15,4 km
|

|-
|4
|[[Olecka Kolej Wąskotorowa|''Treuburger Kleinbahnen'' (Kolejki Oleckie)]]
|1000 mm
|43,1 km
|

|-
|5
|''Schloßberger Kleinbahnen''
|1000 mm
|60,8 km
|

|-
|5
|[[Ełcka Kolej Wąskotorowa|''Lycker Kleinbahn'' (Kolejka Ełcka)]]
|1000 mm
|48,0 km
|

|-
|6
|''Wehlau–Friedländer Kreisbahnen''
|750 mm
|65,8 km
|

|-
|7
|''Kleinbahn Wöterkeim - Schippenbeil'' (Kolejka Wiatrowiec - Sępopol)
|1435 mm
|5,0
|Od 1930 roku

|-
|}
<br>

Okres drugiej wojny światowej wiązał się ze wzrostem przewozów i tym samym przedłużył funkcjonowanie kolejki. Funkcjonowała ona do stycznia 1945 roku, gdy ofensywa armii czerwonej doprowadziła do zajęcie Prus Wschodnich przez Armię Czerwoną. 

== Przewozy ==

== Infrastruktura ==
Na sieć Kolejek Kętrzyńskich składały się następujące linie:

=== Linia Kętrzyn Wąsk. - Mrągowo Wąsk. ===

{| class="wikitable"
!Km
!Nazwa polska
!Nazwa niemiecka
!Czynności<br> ekspedycyjne<ref>Na podstawie Wykazu Odległości Taryfowych PKP Część I z lat 1953 i 1966 (patrz: daty).<br>
Oznaczenia wykonywanych czynności ekspedycyjnych:<br>
Pt - posterunek czynny wyłącznie w ruchu towarowym<br>
Po - posterunek czynny wyłącznie w ruchu osobowym<br>
X - posterunek nieczynny<br>
= - stacja o pełnym zakresie czynności ekspedycyjnych z wyjątkiem odprawy zwierząt<br>
Bp - odprawa przesyłek bagażowych w obrębie jednej kolei wąskotorowej<br>
E - odprawa przesyłek ekspresowych<br>
O - odprawa osób w kasie<br>
Op - odprawa osób za opłatą w pociągu ze sprzedażą biletów w relacjach ograniczonych<br>
W - odprawa przesyłek<br>
Wu - odprawa przesyłek wagonowych na podstawie umowy<br>
Zj - odprawa zwierząt żywych w wagonach jednopodłogowych</ref>
!Urządzenia ładunkowe<ref>Na podstawie Wykazu Odległości Taryfowych PKP Część I z lat 1953 i 1966 (patrz: daty).<br>
Oznaczenia urządzeń do odprawy przesyłek:<br>
D - dźwig stały<br>
Dp - dźwig przenośny<br>
Og - ogrodzenie dla zwierząt<br>
P - profil ładowniczy<br>
R - rampa ładownicza boczna<br>
Rc - rampa ładownicza czołowa<br>
Rp - rampa ładownicza przenośna<br>
Wg - waga wagonowa kolejowa<br>
Wp - waga wagonowa prywatna<br>
Ww - waga wozowa<br>
Wz - waga do ważenia zwierząt<br>
Zp - urządzenia do pojenia zwierząt

Liczby oznaczają nośność urządzenia w tonach.</ref>
!Uwagi

|-
|0,0
|Kętrzyn<br> Wąskotorowy
|''Rastenburg<br> Kleinbahnhof''
|1953: = Zj<br> 1966: O Bp E W Zj
|1936: D R Wg<br> 1953: D-10 Og Rp Wg-25 Wz-1,5<br> 1966: Wg-25
|Stacja węzłowa, styczna

|-
|1,1
|
|''Zuckerfabrik<br> Rastenburg''
|1936: Pt
|
|Bocznica do cukrowni.

|-
|5,8
|Sławkowo Dwór
|''Reimsdorf Domäne''
|1936: Po<br> 1966: Op
|
|

|-
|7,3
|Sławkowo
|''Reimsdorf''
|1966: Op Wu
|1936: R
|Odgałęzienie linii do Rynu.

|-
|8,8
|Turwągi
|''Thurwangen''
|1966: Op
|
|

|-
|10,9
|
|''Klein<br> Bürgersdorf''
|
|
|

|-
|11,8
|Kętrzyn<br> Poganówko
|''Rastenburg<br> Stadtwald''
|1953: Op<br>
1966: Op
|
|

|-
|14,1
|Langanki
|''Langanken''
|1953: Op<br>
1966: Op
|
|

|-
|15,4
|Zwierzyniec<br> Mazurski
|''Thierenberg<br> (Kr Sensburg)''
|1966: Op
|
|

|-
|16,2
|Boża Wólka
|''Bosemb Ziegelei''
|1953: Op
|
|

|-
|17,9
|Boże
|''Bosemb''
|1953: Op Wu
|
|

|-
|21,0
|Wyszembork
|''Weissenburg''
|1966: Op Wu
|
|

|-
|24,3
|Popowo Salęckie
|''Pfaffendorf''
|1966: Op
|
|

|-
|26,7
|Młynowo Mrągowskie
|''Ober-Mühlenthal''
|1966: Op
|
|

|-
|29,8
|Mrągowo Park
|''Sensburg<br> Kleinbahnhof''
|1966: = Zj R
|1936: R Wg<br> 1966: R Wg-25
|Stacja końcowa do 1904 r.

|-
|32,6
|Mrągowo Wąsk.
|''Sensburg<br> Staatsbahnhof''
|1966: O Bp E W
|
|Stacja styczna<br> otwarta w 1904 r.

|-
|}
<br>

=== Linia Sławkowo - Ryn ===

{| class="wikitable"
!Km
!Nazwa polska
!Nazwa niemiecka
!Czynności<br> ekspedycyjne
!Urządzenia ładunkowe
!Uwagi

|-
|0,0
|Sławkowo
|''Reimsdorf''
|1966: Op Wu
|1936: R
|Stacja węzłowa na linii<br> Kętrzyn Wąsk. - Mrągowo Wąsk.

|-
|1,8     
|Zalesie Kętrzyńskie
|''Hinzenhof''
|1966: Op
|
|

|-
|3,8
|Godzikowo
|''Gisbertshof''
|1953: Op<br> 1966: Op
|
|

|-
|5,1     
|Nakomiady
|''Eichmedien''
|1966: Op Wu
|
|

|-
|8,2
|Bałowo
|''Ballau''
|1936: Po<br> 1953: Op Wu<br> 1966: X
|
|

|-
|9,1     
|Salpik
|''Salpkeim''
|
|1936: R
|Stacja końcowa do 1903 r.

|-
|11,4     
|Gnieździkowo
|''Gneisenau''
|1953: Op
|1936: R
|

|-
|12,8
|Knis Podewsie
|''Gneisthöhe''
|1953: X
|1936: R
|

|-
|13,5
|Knis
|''Gneist''
|1953: Op<br> 1966: Op
|1936: R
|

|-
|15,5
|Głąbowo
|''Glombowen''
|1953: Op Wu<br> 1966: Op Wu
|
|

|-
|16,7
|
|''Rhein Schützenplatz Hp''
|
|
|

|-
|17,1
|
|''Waldhof ''
|
|
|

|-
|18,8
|Ryn
|''Rhein''
|1966: = Zj
|1936: R<br> 1966: R
|

|-
|}
<br>



== Tabor ==
Pierwsze lokomotywy zamówiono w fabryce Union Giesserei Königsberg i były to dwucylindrowe tendrzaki na parę nasyconą z ostoją zewnętrzną, trzema osiami wiązanymi i jedną toczna z przodu o dość nietypowym wyglądzie. Maszyny o numerach fabrycznych 912 - 917 z 1897 roku na kolejce oznaczono numerami 1 - 6 i w celu powiększenia zasięgu stosowano do nich tendry doczepne. Kolejną lokomotywę tego samego typu (nr fabr. 1316) zakupiono u tego samego producenta w 1904 roku i na kolejce oznaczono numerem 7. W 1912 roku przybył trzyosiowy tendrzak z fabryki Maffei (nr fabr. 3638/1912), zaś dwa lata później pojawiły się dwa trzyosiowe parowozy wyprodukowane przez firmę Arnold Jung Lokomotivfabrik, Jungenthal (2116/1914, 2117/1914). Spadające przewozy i związane z nimi kłopoty finansowe spowodowały, że kolejnych maszyn już nie zamawiano. 

{| class="wikitable sortable"
!Nr boczny<br>
!Typ<br>
!Producent<br>
!Nr fabryczny<br>
!Rok produkcji<br>

|-
|1
|C1n2t+t
|Union Giesserei Königsberg
|912
|1897

|-
|2
|C1n2t+t
|Union Giesserei Königsberg
|913
|1897

|-
|3
|C1n2t+t
|Union Giesserei Königsberg
|914
|1897

|-
|4
|C1n2t+t
|Union Giesserei Königsberg
|915
|1897

|-
|5
|C1n2t+t
|Union Giesserei Königsberg
|916
|1897

|-
|6
|C1n2t+t
|Union Giesserei Königsberg
|917
|1897

|-
|7
|C1n2t+t
|Union Giesserei Königsberg
|1316
|1904

|-
|8
|Cn2t
|Lokomotivfabrik Maffei, München-Hirschau
|3638
|1912

|-
|9
|Cn2t+t
|Arnold Jung Lokomotivfabrik, Jungenthal
|2116
|1914

|-
|10
|Cn2t+t
|Arnold Jung Lokomotivfabrik, Jungenthal
|2117
|1914

|-
|}
<br>


30 września 1897 na stanie kolejki były 4 wagony osobowe i 30 wagonów towarowych przypisanych do linii na północ od Kętrzyna. W ciągu kolejnego sprowadzono kolejne 2 wagony osobowe i 14 towarowych do obsługi odcinka Kętrzyn - Mrągowo z odgałęzieniem do Salpika.




Parowozy zostały prawdopodobnie wywiezione w 1945 roku wgłąb Związku Radzieckiego.







{{przypisy}}

<noinclude>
[[Kategoria:Hasła encyklopedyczne]]
[[Kategoria:Koleje wąskotorowe w Polsce]]
</noinclude>