Kolej wąskotorowa

Kolej wąskotorowa - kolej o prześwicie mniejszym niż określany jako normalny, czyli 1435 mm. Kolej wąskotorowa cechuje się mniejszą zdolnością przewozową od kolei normalnotorowej, jednak można na niej stosować większe pochylenia i łuki o mniejszym promieniu, dzięki czemu jest nawet kilkakrotnie tańsza w budowie. Koleje wąskotorowe, początkowo niemal wyłącznie konne, rozpowszechniły się w przemyśle wydobywczym, hutnictwie, leśnictwie. Od połowy XIX wieku zaznacza się zróżnicowanie funkcji kolei wąskotorowych w zależności od prześwitu, następuje także częściowa unifikacja standardów k.w. Od połowy XIX wieku na k.w. stosuje się powszechnie trakcję parową, od końca XIX wieku wprowadza się na niektóre k. w. trakcję elektryczną, od połowy XX wieku także spalinową. Najstarsza nieprzerwanie funkcjonująca kolej wąskotorowa na świecie istnieje w Polsce - są to Górnośląskie Koleje Wąskotorowe.

Funkcje kolei wąskotorowych

Kolej przemysłowa - stosowana we wszelkich branżach przemysłu, jednak od połowy XX wieku wypierana często przez transport samochodowy. Najsilniejszą pozycję k.w. uzyskała w przemyśle wydobywczym. W zależności od skali zadań przewozowych (odległości, masy pociągów) może to być kolej o lekkiej konstrukcji zbliżona do kolei polowej (nacisk osiowy ok. 4-5 ton) lub kolej zbliżona nośnością do kolei normalnotorowych (nacisk osiowy ok. 8-12 ton), stosowane są różne prześwity w zakresie od 430 do 1350 mm. Szczególnym rodzajem k.p. jest kolej dołowa stosowana szeroko w górnictwie węgla kamiennego i rud żelaza.

Kolej lokalna – służąca do transportu osób i ładunków na obszarach, gdzie budowa kolei normalnotorowej ze względu na warunki terenowe, gęstość zabudowy lub z przyczyn ekonomicznych była nieracjonalna lub niewykonalna.

Kolej dojazdowa – służąca do transportu osób i ładunków w/z kierunku linii kolei głównej lub centrum regionalnego.

Kolej polowa – kolej o bardzo uproszczonej konstrukcji, budowana często przy użyciu przenośnych przęseł torowych, charakteryzuje się najniższym kosztem budowy, ale też najniższa zdolnością przewozową ze względu na konieczność zachowania b. niskiego nacisku na osie taboru. Stosowana szeroko w II połowie XIX wieku i do połowy XX wieku w logistyce wojskowej, rolnictwie, budownictwie. Obecnie zachowane k. p. funkcjonują np. w kopalniach torfu i cegielniach.

Kolej leśna – kolej stosowana w leśnictwie, często z wykorzystaniem techniki typowej dla kolei polowych.

Kolej górska – kolej poprowadzona w terenie górskim, mająca duże znaczenie dla turystyki – może być to także kolej zębata lub terenowa kolej linowa.

Kolej parkowa - kolej pasażerska w parku lub parku rozrywki. W Polsce działają trzy koleje parkowe:

• Maltańska Kolej Dziecięca;
• Kolejka parkowa w Wojewódzkim Parku Kultury i Wypoczynku
• Krośnicka Kolej Parkowa

W Związku Sowieckim, a później i innych krajach socjalistycznych takie koleje obsługiwali pionierzy i dlatego były nazywane pionierskimi, w Polsce harcerze (Podgrodzie, Poznań - obecnie Maltańska Kolej Dziecięca).

Prześwity kolei wąskotorowych

1067 mm - tzw. kolonialny, stosowany szeroko w koloniach brytyjskich. Taki prześwit ma m.in. podstawowa sieć kolei japońskich i afrykańskich oraz na wyspie Sachalin.

1000 mm - "kolej metrowa", rozpowszechniony pod koniec XIX wieku stosowana na wielu kolejach dojazdowych i lokalnych Europy, taki prześwit mają m.in. słynne Koleje Wąskotorowe Harcu w Niemczech oraz górskie koleje elektryczne w Alpach szwajcarskich i Tatrach słowackich (TEŽ), czy też nieistniejące Bornholmskie Koleje Żelazne w Danii]; w Polsce największa taka sieć istniała na Pomorzu Zachodnim (obecnie zachowane są dwie linie turystyczne - Gryfice-Pogorzelica i Koszalin-Rosnowo); prześwit 1000 mm ma także czynna Piaseczyńska Kolej Dojazdowa (dawniej Grójecka KD). Ponadto istniały przebudowy linii o szerokości toru 750 mm lub 800 mm na linie 1000 mm (np. kolej koszalińska czy kolej wilanowska) i vice versa (kolej śmigielska i kolej ełcka). Kolej olecka, zniszczona przez Rosjan w 1945 roku, także miała szerokość 1000 mm. Rozstaw stosowany także w tramwajach, w tym na dużej sieci Łodzi (w tym tramwaje podmiejskie), a także w Bydgoszczy, Toruniu, Grudziądzu i Elblągu.

900 mm - dawniej tramwaje w Krakowie, Kolejka parkowa w Wojewódzkim Parku Kultury i Wypoczynku w Chorzowie (wcześniej 1000 mm, obecnie 785 mm), koleje przemysłowe. Obecnie kolej konna Rudka Sanatorium - Mrozy.

800 mm - w zaborze rosyjskim co prawda obowiązywał rozstaw 750 mm, jednak "osiemsetkę" zastosowano na liniach wąskotorowych wokół i z Warszawy (późniejsze Warszawskie Koleje Dojazdowe) - były to: Kolej Dojazdowa Marecka (KDM), później Radzymińska KD, Kolej Jabłonowska, Kolej Grójecka (później Grójecka KD, obecnie Piaseczyńska Kolej Wąskotorowa) i Kolej Wilanowska (dawniej Droga Żelazna Wilanowska, później włączona w struktury kolei grójeckiej, zlikwidowana w 1971 roku); dawniej szerokość toru również tramwajów konnych np. w Sopocie. Do dzisiaj nie dotrwała żadna "osiemsetka" - wszystkie kolejki warszawskie przebudowano na 750 mm (kolej jabłonowska i marecka [radzymińska]) lub 1000 mm (kolej wilanowska, włączona do kolei grójeckiej). Obecnie we Wrocławiu, na terenie Instytutu Meteorologii i Gospodarki Wodnej przy ul. Braci Gierymskich (blisko Mostu Bartoszowickiego) jest ustawiona w charakterze pomnika techniki linowa wyciągarka jazowa, stojąca na torze o szerokości 810 mm.

785 mm - taki prześwit (30 cali pruskich) stosowany był bardzo wcześnie, najsilniej rozpowszechnił się na sieci górnośląskich kolei wąskotorowych (obecnie zachowane tylko dwie czynne linie turystyczne: Bytom-Miasteczko Śląskie oraz Stanica - Rudy Raciborskie - Paproć; ponadto istniało wiele odcinków linii użytkowanych przez przemysł, np kolej wąskotorowaCementowni Groszowice, kolej przemysłowa w Nysie a także koleje wąskotorowe w Niemczech i Danii .

780 mm - rzadko stosowany, dawniej kolej cukrowni Cedry Wielkie.

760 mm - rozstaw bośniacki, Zagłębie Ostrawsko-Karwińskie; koleje leśne w Karpatach (Bieszczadach); Przeworsk - Dynów; Strumień - Chybie; taką szerokość posiadała kiedyś cała Hrubieszowska Kolej Dojazdowa. W dawnych Austro-Węgrzech i na Bałkanach to podstawowy rozstaw kolei wąskotorowych.

750 mm - kolejny, najpopularniejszy standard rozpowszechniony pod koniec XIX wieku - taki rozstaw ma większość istniejących kolei wąskotorowych na terenie Niemiec, Polski, Białorusi, Ukrainy, Rosji.

716 mm - szerokość toru zastosowana w Cukrowni Kruszwica; później wszystkie linie zostały przebudowane na szerokość 750 mm.

700 mm - w Polsce istniały tylko trzy zastosowania takiej szerokości toru - w II RP istniała linia Gonczary - Filipowicze, uruchamiana jako kolej gospodarcza (tzn. wtedy, gdy było na to zapotrzebowanie). Kolej po II Wojnie Światowej była wciąż w eksploatacji (widniała na mapach linii kolejowych Białorusi). W Bieszczadach istniały także dwie koleje leśne o szerokości toru 700 mm. Były to linie Beniowa - Negryłów i Sokoliki Górskie - Potasznia.

600 mm - Standard rozpowszechniony szeroko po wynalezieniu przez Paula Armanda Decauville'a kolei o przenośnych przęsłach o tym prześwicie. Dzięki nim nastąpił rozkwit kolejek polowych, które stanowiły podstawę logistyki w budownictwie dróg i kolei normalnotorowych i ważny środek transportu podczas działań wojennych, m.in. obydwu wojen światowych. W miarę rozwoju samochodów budowlanych k. w. przenośne straciły na znaczeniu i obecnie stosuje się je rzadko, zazwyczaj przy budowie tuneli oraz w kopalniach torfu (dzisiaj m. in. zakłady należące do firmy HolLas w miejscowościach Krakulice (Gace), Rucianka i Biedkowo - ten ostatni najpewniej już zakończył funkcjonowanie).

550 mm - rozstaw zastosowany w wielu kopalniach węgla kamiennego na Górnym Śląsku, np. KWK Makoszowy. Rozstaw ten miało również większość kolei folwarcznych w Polsce.

500 mm - kolej gospodarcza w Gozdnicy oraz kolej Jazu Bartoszowickiego we Wrocławiu (linia biegła przez Most Bartoszowicki, obecnie zachowany jest fragment toru od strony Śluzy Bartoszowice).

450 mm - najwęższa czynna kolej wąskotorowa w Polsce - Kopalnia Luiza; kursują po niej składy pasażerskie prowadzone przez lokomotywy akumulatorowe Ldag5.

430 mm - kolej technologiczna d. Zakładów Norblin w Warszawie (nadal istniejąca).

381 mm - do 1945 r. kolejka we wrocławskim Zoo.

363 mm - Częstochowskie ZTPM.

Mniejsze prześwity mogą mieć koleje parkowe i ogrodowe np. 241 mm i 127 mm kolej parkowa w Cichowie. We Wrocławiu istnieje co najmniej jedna kolej ogrodowa o dwóch szerokościach torów: 45 mm i 17 mm (niepubliczna).

Dynamiczny rozwój motoryzacji w połowie XX wieku przyczynił się do upadku wielu kolei wąskotorowych, szczególnie na obszarach o łatwych warunkach terenowych, gdzie rozwój sieci drogowej nie napotykał na większe trudności.

W XXI wieku największe znaczenie mają k. w. o charakterze turystycznym i historycznym, wielką popularnością cieszą się koleje z zachowaną trakcją parową (najprężniejsza z nich, niemiecka kolej w górach Harzu posiada kilkadziesiąt czynnych parowozów) i elektryczne koleje górskie.

Zobacz też

• Koleje wąskotorowe w Polsce
• Fundacja Polskich Kolei Wąskotorowych
• kolej normalnotorowa
• kolej szerokotorowa
• kolej zębata
• lista wąskotorowych lokomotyw spalinowych PKP

Linki zewnętrzne

• Portal o Polskich Kolejach Wąskotorowych
• Forum Pasjonatów Kolei Wąskotorowych