Górnośląskie Koleje Wąskotorowe

Pociąg Górnośląskich Kolei Wąskotorowych na stacji Bytom Wąsk. (lokomotywa Lxd2)

Pociąg Górnośląskich Kolei Wąskotorowych na stacji w Miasteczku Śląskim

Górnośląskie Koleje Wąskotorowe (GKW, miejscowa nazwa rosbanka, niem. Oberschlesische Schmalspurbahn (OSSB)) – publiczna sieć kolei wąskotorowych o prześwicie toru 785 mm służąca głównie do transportu surowców i półproduktów między zakładami przemysłowymi Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego.

Ich powstanie zostało uwarunkowane niewydolnością ówczesnego systemu transportu towarów, który opierał się na drogowym przewozie konnym (przez tzw. wekturantów). W naturalny sposób GKW łączyły ze sobą autonomiczne wąskotorowe koleje wewnątrzzakładowe poszczególnych kopalń, hut i innych fabryk. Niezależnie od GKW, poszczególne przedsiębiorstwa tworzyły własne linie i sieci kolejowe, np. linia Gliwice Trynek – Rudy – Racibórz, czy sieć kolei łącząca zakłady koncernu Giesche`s Erben w rejonie Szopienic. Większość prywatnych kolei miała zapewnione połączenie z siecią publicznych GKW. Niektóre z nich, jak np. linię Gliwice Trynek – Rudy – Racibórz zostały organizacyjnie przyłączone do GKW po 1945 roku w ramach jednego przedsiębiorstwa – Polskich Kolei Państwowych.

Górnośląskie Koleje Wąskotorowe pełniły funkcję kolei znaczenia miejscowego, tj. większość ładunków została nadawana do i ze stacji w obrębie własnej sieci. z wyjątkiem typowo pasażersko-towarowej linii Gliwice Trynek – Rudy – Racibórz, GKW w zasadzie nie służyły transportowi osób. Incydentalne przypadki przewozów pasażerskich miały miejsce zaraz po II wojnie światowej między Katowicami a Tarnowskimi Górami oraz w pewnych okresach czasu między oddziałami zakładów przemysłowych. Na linii rudzkiej do 1991 roku prowadzono regularne przewozy pasażerskie między Gliwicami a Rudam i Raciborzem. W latach 70. XX wieku uruchomiono próbnie rozkładowe pociągi turystyczne łączące Bytom z Zalewem Nakło-Chechło w Miasteczku Śląskim. Szybko z nich zrezygnowano, najprawdopodobniej z uwagi na odbywający się operatywnie intensywny ruch towarowy kolidujący z ruchem pasażerskim wymagającym regularnego rozkładu jazdy oraz wyjątkowo duże zainteresowanie przewyższające zdolność przewozową. Do pomysłu powrócono w 1993 roku, kiedy ponownie uruchomiono połączenie turystyczne na tej samej trasie. Wkrótce relację wydłużono aż do Siemianowic Śląskich. Obecnie GKW funkcjonują tylko jako kolej turystyczna.

Należy odnotować, że oprócz publicznych i prywatnych kolei wąskotorowych oraz połączonych z nimi bocznic i kolei wewnątrzzakładowych o prześwicie 785 mm, na Górnym Śląsku istniały też koleje wąskotorowe o innym prześwicie. Służyły transportowi wewnątrzzakładowemu (na zwałowiska odpadów, w cegielniach itp.) lub jako naziemne koleje górnicze obsługujące prawie każdy wydobywczy lub materiałowy szyb kopalniany. Najczęściej spotykane prześwity to: 600 mm, 630 mm, 800 mm, 900 mm, 1050 mm. Nierzadko jeden zakład posiadał kilka systemów wąskotorowych o różnych szerokościach toru. Ponadto w Wojewódzkim Parku Kultury i Wypoczynku w Chorzowie zbudowano wąskotorową kolej parkową. Nie były one połączone z siecią GKW.

Historia[edytuj]

Pierwotna sieć zbudowana została przez Towarzystwo Kolei Górnośląskiej w latach 1851-1857. Początkowo część ruchu była obsługiwana przez zaprzęgi konne. W latach 1851-1852 powstało kilka oddzielnych odcinków między zakładami przemysłowymi, o łącznej długości 35 km. W latach 1854-1857 zbudowano dwa podstawowe odcinki Tarnowskie Góry - Wirek (25 km) i Bytom Karb − Bogucice − Huta Kunegunda (15 km), przez co powstała zorganizowana sieć łącznej długości ok. 75 km. Przewożono wówczas ok. 250.000 ton towarów rocznie^[1]. Sieć kolejowa była początkowo dzierżawiona przez Rudolfa Pringsheima. 1 marca 1884 koleje górnośląskie przeszły na własność Królestwa Prus^[1] i były dalej rozbudowane przez państwowy zarząd kolejowy (KPEV). W 1887 powstała odrębna linia Gliwice Trynek - Rudy - Racibórz (48 km)^[1]. System Górnośląskich Kolei Wąskotorowych został podzielony na skutek podziału Górnego Śląska pomiędzy Polskę i Niemcy w 1922. Wraz z kryzysem gospodarczym, zahamowało to rozwój kolei w okresie międzywojennym^[1]. Części kolei były pod zarządami Rzeszy Niemieckiej (DR) i Polski (PKP).

GKW były kluczowym elementem lokalnego systemu transportowego w miastach GOP, a sieć licząca w szczytowym okresie rozwoju ponad 230 km długości obejmowała trójkątny obszar sięgający po miejscowości Żyglin i Bibiela na północy, Racibórz na płd. zachodzie, Mysłowice na płd. wschodzie. GKW łączyły setki kopalń, hut, fabryk i elektrowni aglomeracji, służąc lokalnemu transportowi ładunków masowych, a w szczytowym okresie przewozów 1950-1970 masa ładunków przewożonych rocznie przez GKW wynosiła 5-6 milionów ton.

W okresie przemian ustrojowych po 1989 roku PKP stopniowo zrezygnowały z obsługi kolei wąskotorowych i przystąpiły do ich likwidacji, przy czym na mocy ustawy o restrukturyzacji PKP zaistniała możliwość nieodpłatnego przejęcia ich majątku przez gminy. Skorzystały z niej miasta Bytom, Tarnowskie Góry i Miasteczko Śląskie a także Kuźnia Raciborska i Racibórz. Od 2002 roku rolę głównego właściciela GKW przejął samorząd miasta Bytom, a operatorem kolei zostało Stowarzyszenie Górnośląskich Kolei Wąskotorowych. W 2003 roku GKW obchodziły 150-lecie istnienia.

Do dziś pozostała czynna tylko jedna linia historyczna (Bytom Wąskotorowy - Miasteczko Śląskie Wąsk.) z regularnym ruchem turystycznym, szczątkowa linia historyczna w rejonie stacji Rudy oraz dwie z dużych dawnych stacji - Bytom Karb Wąsk. i Zabytkowa stacja kolei wąskotorowej w Rudach. Stacja w Rudach jest obecnie zarządzana przez Miejski Ośrodek Sportu i Rekreacji w Kuźni Raciborskiej.

Tabor[edytuj]

Lokomotywy spalinowe typu WLs75, WLs150, WLs180, L30H oraz L45H[edytuj]

Oznaczenie	Typ fabryczny	Numer fabryczny	Rok produkcji	Stan	Rozstaw	Typ silnika	Stacjonowanie	Uwagi
10	2WLs40	1189	1961	Eksponat	785 mm	Nieznany	Rudy	Odstawiona ze względu na pęknięty blok silnika.
brak	2WLs40	1291	1961	Odstawiona	785 mm	Nieznany	Bytom Karb Wąskotorowy
WLs50-1836	2WLs50	1836	1966	Sprawna	785 mm	Nieznany	Rudy
802S-01	802S	001	19854	Odstawiona	750 mm	SW266	Rudy	Prototyp
803S-01	803S	13	1989	Odstawiona	785 mm	SW266	Rudy
MBxd2-311	A20D-P	25190	1986	Odstawiona	1000 mm	D2516HMU	Bytom Karb Wąskotorowy
15	Borsig Bn2t	12050	1929	Eksponat	785mm	-	Rudy
Lyd2-101	L30H	23437	1977	Sprawna	785 mm	Maybach MB 836 B	Bytom Karb Wąskotorowy	W Cukrowni Kruszwica nr zakładowy 5
Lxd2-352	L45H	20567	1967	W trakcie remontu	785 mm	Maybach MB 836 Bb	Bytom Karb Wąskotorowy	Brak prądnicy tachometrycznej, silnik z Lxd2-372
Lxd2-359	L45H	20851	1969	Odstawiona	785 mm	Maybach MB 836 Bb	Bytom Karb Wąskotorowy
Lxd2-364	L45H	21271	1971	Sprawna	785 mm	Maybach MB 836 Bb	Bytom Karb Wąskotorowy
Lxd2-372'	L45H	23115	1976	Odstawiona	785 mm	Maybach MB 836 Bb	Bytom Karb Wąskotorowy
Lxd2-371	L45H	24073	1980	Odstawiona	785 mm	Wola H12A	Bytom Rozbark
HP-Lxd2-08	L45H	24324	1981	Sprawna	785 mm	Wola H12A	Rudy	Lokomotywa posiadała bufory przemysłowe zastąpione na zwykłe prostokątne pod koniec 2021 roku
Lxd2-373	L45H	24331	1981	W trakcie remontu	785 mm	Maybach MB 836 Bb	Rudy	* Lokomotywa została zabrana z Karbia do Rud 17.10.2002. Dnia 9 czerwca 1992 około godziny 8.40 na szlaku Maciejów Śląski - Gliwice Wąskotorowe doszło do wykolejenia tej lokomotywy. Przyczyną zdarzenia była kradzież elementu rozjazdu'"`UNIQ--ref-00000001-QINU`"'
Lxd2-374	L45H	24332	1981	Sprawna	785 mm	Wola H12A	Bytom Karb Wąskotorowy
Lxd2-375	L45H	24511	1982	Odstawiona	785 mm	Maybach MB 836 Bb	Bytom Karb Wąskotorowy
Las49-3343	Las49	3343	1954	Sprawna	785 mm	-	Rudy
Pw53-02	Pw53	3996	1954	Eksponat	785	-	Rudy	Część wystawy interaktywnej w stacyjnej wagonowni.
15	Siemens	b/d	1896	W trakcie remontu	785mm	GD66L	Rudy
Tw9-8	Tw9	8	1924	Eksponat	785mm	-	Rudy	Tw9-8 (T40, Schwartzkopf)
Wlp50-031	WLp50	031	1994	Odstawiona	785 mm	B/d	Rudy	Lokomotywa posiada instalację hamulca zespolonego oraz inną niż pozostałe lokomotywy tej serii przekładnię hydrauliczną. Posiada ona również sprężarkę tego samego typu co w lokomotywach Lxd2, Lyd2 i LDH45.
brak	WLs150	7225	1966	Sprawna	785 mm	Wola DSR150	Rudy	W Hucie Gliwice nr zakładowy 2
Lyd1-309	WLs150	7233	1966	Sprawna	785 mm	Wola DSR150	Bytom Karb Wąskotorowy
WLs180-15	WLs180	15	1971	Sprawna	785 mm	Wola H6	Rudy
WLs180-36	WLs180	36	1972	Sprawna	785 mm	Wola H6	Rudy	Data ponownego przybycia do Rud przypuszczalna
WLs180-42	WLs180	42	1972	Odstawiona	750 mm	Wola H6	Bytom Karb Wąskotorowy
brak	WLs40	377	1955	Odstawiona	600 mm	S324HL	Rudy
b/d	WLs50	1935	1968	Odstawiona	600 mm	Nieznany	Rudy
b/d	WLs50	1936	1968	Odstawiona	600 mm	Nieznany	Rudy
WLs75-38	WLs75	38	1967	Sprawna	785 mm	Nieznany	Rudy
Wls75-66	WLs75	66	1971	Sprawna	785 mm	Andoria S324	Rudy
WLs75-73	WLs75	73	1972	Sprawna	785 mm	S324HL	Bytom Karb Wąskotorowy	W Hucie Baildon nr zakładowy 11
Wmc 029	Wmc	nieznany	nieznany	W trakcie remontu	750 mm	Brak	Bytom Karb Wąskotorowy	Drezyna ma podmieniona numer z Wmc 038 stoi w Krasnym

Wagony towarowe[edytuj]

Patrz: Wagony serii Wddxh i pochodnych

Przypisy[edytuj]

↑ ^1,0 ^1,1 ^1,2 ^1,3 Krzysztof Soida: "Wąskotorowe drogi:koleje polskie" w: Młody Technik nr 5/1986, s. 7-10.

Zobacz też[edytuj]

Linki zewnętrzne[edytuj]

Ta strona zawiera treści z Wikipedii. Oryginalny artykuł był umieszczony pod nazwą Górnośląskie Koleje Wąskotorowe. Lista autorów jest dostępna w historii strony. Tekst z Wikipedii jest udostępniony na licencji Creative Commons: uznanie autorstwa, na tych samych warunkach.

[mt-1] 1,0 ^1,1 ^1,2 ^1,3 Krzysztof Soida: "Wąskotorowe drogi:koleje polskie" w: Młody Technik nr 5/1986, s. 7-10.

[1]