Górnośląskie Koleje Wąskotorowe
Górnośląskie Koleje Wąskotorowe (GKW, miejscowa nazwa rosbanka, niem. Oberschlesische Schmalspurbahn (OSSB)) – publiczna sieć kolei wąskotorowych o prześwicie toru 785 mm służąca głównie do transportu surowców i półproduktów między zakładami przemysłowymi Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego.
Ich powstanie zostało uwarunkowane niewydolnością ówczesnego systemu transportu towarów, który opierał się na drogowym przewozie konnym (przez tzw. wekturantów). W naturalny sposób GKW łączyły ze sobą autonomiczne wąskotorowe koleje wewnątrzzakładowe poszczególnych kopalń, hut i innych fabryk. Niezależnie od GKW, poszczególne przedsiębiorstwa tworzyły własne linie i sieci kolejowe, np. linia Gliwice Trynek – Rudy – Racibórz, czy sieć kolei łącząca zakłady koncernu Giesche`s Erben w rejonie Szopienic. Większość prywatnych kolei miała zapewnione połączenie z siecią publicznych GKW. Niektóre z nich, jak np. linię Gliwice Trynek – Rudy – Racibórz zostały organizacyjnie przyłączone do GKW po 1945 roku w ramach jednego przedsiębiorstwa – Polskich Kolei Państwowych.
Górnośląskie Koleje Wąskotorowe pełniły funkcję kolei znaczenia miejscowego, tj. większość ładunków została nadawana do i ze stacji w obrębie własnej sieci. z wyjątkiem typowo pasażersko-towarowej linii Gliwice Trynek – Rudy – Racibórz, GKW w zasadzie nie służyły transportowi osób. Incydentalne przypadki przewozów pasażerskich miały miejsce zaraz po II wojnie światowej między Katowicami a Tarnowskimi Górami oraz w pewnych okresach czasu między oddziałami zakładów przemysłowych. Na linii rudzkiej do 1991 roku prowadzono regularne przewozy pasażerskie między Gliwicami a Rudam i Raciborzem. W latach 70. XX wieku uruchomiono próbnie rozkładowe pociągi turystyczne łączące Bytom z Zalewem Nakło-Chechło w Miasteczku Śląskim. Szybko z nich zrezygnowano, najprawdopodobniej z uwagi na odbywający się operatywnie intensywny ruch towarowy kolidujący z ruchem pasażerskim wymagającym regularnego rozkładu jazdy oraz wyjątkowo duże zainteresowanie przewyższające zdolność przewozową. Do pomysłu powrócono w 1993 roku, kiedy ponownie uruchomiono połączenie turystyczne na tej samej trasie. Wkrótce relację wydłużono aż do Siemianowic Śląskich. Obecnie GKW funkcjonują tylko jako kolej turystyczna.
Należy odnotować, że oprócz publicznych i prywatnych kolei wąskotorowych oraz połączonych z nimi bocznic i kolei wewnątrzzakładowych o prześwicie 785 mm, na Górnym Śląsku istniały też koleje wąskotorowe o innym prześwicie. Służyły transportowi wewnątrzzakładowemu (na zwałowiska odpadów, w cegielniach itp.) lub jako naziemne koleje górnicze obsługujące prawie każdy wydobywczy lub materiałowy szyb kopalniany. Najczęściej spotykane prześwity to: 600 mm, 630 mm, 800 mm, 900 mm, 1050 mm. Nierzadko jeden zakład posiadał kilka systemów wąskotorowych o różnych szerokościach toru. Ponadto w Wojewódzkim Parku Kultury i Wypoczynku w Chorzowie zbudowano wąskotorową kolej parkową. Nie były one połączone z siecią GKW.
Spis treści
Historia[edytuj]
Pierwotna sieć zbudowana została przez Towarzystwo Kolei Górnośląskiej w latach 1851-1857. Początkowo część ruchu była obsługiwana przez zaprzęgi konne. W latach 1851-1852 powstało kilka oddzielnych odcinków między zakładami przemysłowymi, o łącznej długości 35 km. W latach 1854-1857 zbudowano dwa podstawowe odcinki Tarnowskie Góry - Wirek (25 km) i Bytom Karb − Bogucice − Huta Kunegunda (15 km), przez co powstała zorganizowana sieć łącznej długości ok. 75 km. Przewożono wówczas ok. 250.000 ton towarów rocznie[1]. Sieć kolejowa była początkowo dzierżawiona przez Rudolfa Pringsheima. 1 marca 1884 koleje górnośląskie przeszły na własność Królestwa Prus[1] i były dalej rozbudowane przez państwowy zarząd kolejowy (KPEV). W 1887 powstała odrębna linia Gliwice Trynek - Rudy - Racibórz (48 km)[1]. System Górnośląskich Kolei Wąskotorowych został podzielony na skutek podziału Górnego Śląska pomiędzy Polskę i Niemcy w 1922. Wraz z kryzysem gospodarczym, zahamowało to rozwój kolei w okresie międzywojennym[1]. Części kolei były pod zarządami Rzeszy Niemieckiej (DR) i Polski (PKP).
GKW były kluczowym elementem lokalnego systemu transportowego w miastach GOP, a sieć licząca w szczytowym okresie rozwoju ponad 230 km długości obejmowała trójkątny obszar sięgający po miejscowości Żyglin i Bibiela na północy, Racibórz na płd. zachodzie, Mysłowice na płd. wschodzie. GKW łączyły setki kopalń, hut, fabryk i elektrowni aglomeracji, służąc lokalnemu transportowi ładunków masowych, a w szczytowym okresie przewozów 1950-1970 masa ładunków przewożonych rocznie przez GKW wynosiła 5-6 milionów ton.
W okresie przemian ustrojowych po 1989 roku PKP stopniowo zrezygnowały z obsługi kolei wąskotorowych i przystąpiły do ich likwidacji, przy czym na mocy ustawy o restrukturyzacji PKP zaistniała możliwość nieodpłatnego przejęcia ich majątku przez gminy. Skorzystały z niej miasta Bytom, Tarnowskie Góry i Miasteczko Śląskie a także Kuźnia Raciborska i Racibórz. Od 2002 roku rolę głównego właściciela GKW przejął samorząd miasta Bytom, a operatorem kolei zostało Stowarzyszenie Górnośląskich Kolei Wąskotorowych. W 2003 roku GKW obchodziły 150-lecie istnienia.
Do dziś pozostała czynna tylko jedna linia historyczna (Bytom Wąskotorowy - Miasteczko Śląskie Wąsk.) z regularnym ruchem turystycznym, szczątkowa linia historyczna w rejonie stacji Rudy oraz dwie z dużych dawnych stacji - Bytom Karb Wąsk. i Zabytkowa stacja kolei wąskotorowej w Rudach. Stacja w Rudach jest obecnie zarządzana przez Miejski Ośrodek Sportu i Rekreacji w Kuźni Raciborskiej.
Tabor[edytuj]
Lokomotywy spalinowe typu WLs75, WLs150, WLs180, L30H oraz L45H[edytuj]
Oznaczenie | Typ fabryczny | Numer fabryczny | Rok produkcji | Stan | Rozstaw | Typ silnika | Stacjonowanie | Uwagi |
---|---|---|---|---|---|---|---|---|
10 | 2WLs40 | 1189 | 1961 | Odstawiona | 785 mm | Nieznany | Rudy | Odstawiona ze względu na pęknięty blok silnika |
brak | 2WLs40 | 1291 | 1961 | Odstawiona | 785 mm | Nieznany | Bytom Karb Wąskotorowy | Odstawiona ze względu na pęknięty zestaw kołowy |
WLs50-1836 | 2WLs50 | 1836 | 1966 | Sprawna | 785 mm | Nieznany | Rudy | |
WLs50-2088 | 2WLs50 | 2088 | 1970 | Sprawna | 785 mm | S324HL | Rudy | |
802S-01 | 802S | 001 | 19854 | Odstawiona | 750 mm | SW266 | Rudy | Prototyp |
803S-01 | 803S | 13 | 1989 | Odstawiona | 785 mm | SW266 | Rudy | |
MBxd2-311 | A20D-P | 25190 | 1986 | Odstawiona | 1000 mm | D2516HMU | Bytom Karb Wąskotorowy | |
MBxd2-218 | A20D-P | 25194 | 1986 | Sprawna | 785 mm | D2516HMU | Rudy | Po przekuciu na 785mm obsługuje sporo pociągów. Wciąż ma czerwone barwy będące pozostałością po SKPL. |
Lyd2-101 | L30H | 23437 | 1977 | Sprawna | 785 mm | Maybach MB 836 B | Bytom Karb Wąskotorowy | W Cukrowni Kruszwica nr zakładowy 5 |
Lxd2-352 | L45H | 20567 | 1967 | W trakcie remontu | 785 mm | Maybach MB 836 Bb | Bytom Karb Wąskotorowy | Brak prądnicy tachometrycznej, silnik z Lxd2-372 |
Lxd2-354 | L45H | 20569 | 1967 | Odstawiona | 785 mm | Maybach MB 836 Bb | Rudy | |
brak | L45H | 20849 | 1969 | Eksponat | 785 mm | Maybach MB 836 Bb | Rudy | Przebudowana na rotacyjne urządzenie do oczyszczania toru w roku 1987 |
Lxd2-359 | L45H | 20851 | 1969 | Odstawiona | 785 mm | Maybach MB 836 Bb | Bytom Karb Wąskotorowy | |
Lxd2-364 | L45H | 21271 | 1971 | Sprawna | 785 mm | Maybach MB 836 Bb | Bytom Karb Wąskotorowy | |
Lxd2-372' | L45H | 23115 | 1976 | Odstawiona | 785 mm | Maybach MB 836 Bb | Bytom Karb Wąskotorowy | |
Lxd2-371 | L45H | 24073 | 1980 | Odstawiona | 785 mm | Wola H12A | Bytom Rozbark | |
HP-Lxd2-08 | L45H | 24324 | 1981 | Odstawiona | 785 mm | Wola H12A | Rudy | |
Lxd2-373 | L45H | 24331 | 1981 | Sprawna | 785 mm | Maybach MB 836 Bb | Rudy | |
Lxd2-374 | L45H | 24332 | 1981 | Sprawna | 785 mm | Wola H12A | Bytom Karb Wąskotorowy | |
Lxd2-375 | L45H | 24511 | 1982 | Odstawiona | 785 mm | Maybach MB 836 Bb | Bytom Karb Wąskotorowy | |
brak | WLp50 | 031 | 1994 | Odstawiona | 900 mm | B/d | Rudy | Lokomotywa posiada instalację hamulca zespolonego oraz inną niż pozostałe lokomotywy tej serii przekładnię hydrauliczną. Posiada ona również sprężarkę tego samego typu co w lokomotywach Lxd2, Lyd2 i LDH45. |
brak | WLs150 | 7225 | 1966 | Sprawna | 785 mm | Wola DSR150 | Rudy | W Hucie Gliwice nr zakładowy 2 |
Lyd1-309 | WLs150 | 7233 | 1966 | Sprawna | 785 mm | Wola DSR150 | Bytom Karb Wąskotorowy | |
WLs180-15 | WLs180 | 15 | 1971 | Sprawna | 785 mm | Wola H6 | Rudy | |
WLs180-36 | WLs180 | 36 | 1972 | Sprawna | 785 mm | Wola H6 | Rudy | |
brak | WLs40 | 377 | 1955 | Odstawiona | 600 mm | S324HL | Rudy | |
b/d | WLs50 | 1935 | 1968 | Odstawiona | 600 mm | Nieznany | Rudy | |
b/d | WLs50 | 1936 | 1968 | Odstawiona | 600 mm | Nieznany | Rudy | |
WLs50-6 | WLs50M3 | 044 | 1992 | Odstawiona | 600 mm | Nieznany | Rudy | |
WLs75-38 | WLs75 | 38 | 1967 | Sprawna | 785 mm | Nieznany | Rudy | |
nieznane | WLs75 | 66 | 1971 | W trakcie remontu | 785 mm | Nieznany | Rudy | |
WLs75-73 | WLs75 | 73 | 1972 | Sprawna | 785 mm | S324HL | Bytom Karb Wąskotorowy | W Hucie Baildon nr zakładowy 11 |
Wmc 029 | Wmc | nieznany | nieznany | Wrak | 750 mm | Brak | Bytom Karb Wąskotorowy | Drezyna ma podmieniona numer z Wmc 038 stoi w Krasnym |
Wagony towarowe[edytuj]
Patrz: Wagony serii Wddxh i pochodnych
Przypisy[edytuj]
Zobacz też[edytuj]
- Kolejka parkowa w Wojewódzkim Parku Kultury i Wypoczynku
- Stowarzyszenie Górnośląskich Kolei Wąskotorowych
- Rudy
- Koleje wąskotorowe w Zagłębiu Ostrawsko-Karwińskim
- Kolej przemysłowa
- Balkan (kolej wąskotorowa)
Linki zewnętrzne[edytuj]
Ta strona zawiera treści z Wikipedii. Oryginalny artykuł był umieszczony pod nazwą Górnośląskie Koleje Wąskotorowe. Lista autorów jest dostępna w historii strony. Tekst z Wikipedii jest udostępniony na licencji Creative Commons: uznanie autorstwa, na tych samych warunkach.