Górnośląskie Koleje Wąskotorowe

Pociąg Górnośląskich Kolei Wąskotorowych na stacji Bytom Wąsk. (lokomotywa Lxd2)

Pociąg Górnośląskich Kolei Wąskotorowych na stacji w Miasteczku Śląskim

Górnośląskie Koleje Wąskotorowe (GKW, miejscowa nazwa rosbanka, niem. Oberschlesische Schmalspurbahn (OSSB)) – publiczna sieć kolei wąskotorowych o prześwicie toru 785 mm służąca głównie do transportu surowców i półproduktów między zakładami przemysłowymi Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego.

Ich powstanie zostało uwarunkowane niewydolnością ówczesnego systemu transportu towarów, który opierał się na drogowym przewozie konnym (przez tzw. wekturantów). W naturalny sposób GKW łączyły ze sobą autonomiczne wąskotorowe koleje wewnątrzzakładowe poszczególnych kopalń, hut i innych fabryk. Niezależnie od GKW, poszczególne przedsiębiorstwa tworzyły własne linie i sieci kolejowe, np. linia Gliwice Trynek – Rudy – Racibórz, czy sieć kolei łącząca zakłady koncernu Giesche`s Erben w rejonie Szopienic. Większość prywatnych kolei miała zapewnione połączenie z siecią publicznych GKW. Niektóre z nich, jak np. linię Gliwice Trynek – Rudy – Racibórz zostały organizacyjnie przyłączone do GKW po 1945 roku w ramach jednego przedsiębiorstwa – Polskich Kolei Państwowych.

Górnośląskie Koleje Wąskotorowe pełniły funkcję kolei znaczenia miejscowego, tj. większość ładunków została nadawana do i ze stacji w obrębie własnej sieci. z wyjątkiem typowo pasażersko-towarowej linii Gliwice Trynek – Rudy – Racibórz, GKW w zasadzie nie służyły transportowi osób. Incydentalne przypadki przewozów pasażerskich miały miejsce zaraz po II wojnie światowej między Katowicami a Tarnowskimi Górami oraz w pewnych okresach czasu między oddziałami zakładów przemysłowych. Na linii rudzkiej do 1991 roku prowadzono regularne przewozy pasażerskie między Gliwicami a Rudam i Raciborzem. W latach 70. XX wieku uruchomiono próbnie rozkładowe pociągi turystyczne łączące Bytom z Zalewem Nakło-Chechło w Miasteczku Śląskim. Szybko z nich zrezygnowano, najprawdopodobniej z uwagi na odbywający się operatywnie intensywny ruch towarowy kolidujący z ruchem pasażerskim wymagającym regularnego rozkładu jazdy oraz wyjątkowo duże zainteresowanie przewyższające zdolność przewozową. Do pomysłu powrócono w 1993 roku, kiedy ponownie uruchomiono połączenie turystyczne na tej samej trasie. Wkrótce relację wydłużono aż do Siemianowic Śląskich. Obecnie GKW funkcjonują tylko jako kolej turystyczna.

Należy odnotować, że oprócz publicznych i prywatnych kolei wąskotorowych oraz połączonych z nimi bocznic i kolei wewnątrzzakładowych o prześwicie 785 mm, na Górnym Śląsku istniały też koleje wąskotorowe o innym prześwicie. Służyły transportowi wewnątrzzakładowemu (na zwałowiska odpadów, w cegielniach itp.) lub jako naziemne koleje górnicze obsługujące prawie każdy wydobywczy lub materiałowy szyb kopalniany. Najczęściej spotykane prześwity to: 600 mm, 630 mm, 800 mm, 900 mm, 1050 mm. Nierzadko jeden zakład posiadał kilka systemów wąskotorowych o różnych szerokościach toru. Ponadto w Wojewódzkim Parku Kultury i Wypoczynku w Chorzowie zbudowano wąskotorową kolej parkową. Nie były one połączone z siecią GKW.

Historia[edytuj]

Pierwotna sieć zbudowana została przez Towarzystwo Kolei Górnośląskiej w latach 1851-1857. Początkowo część ruchu była obsługiwana przez zaprzęgi konne. W latach 1851-1852 powstało kilka oddzielnych odcinków między zakładami przemysłowymi, o łącznej długości 35 km. W latach 1854-1857 zbudowano dwa podstawowe odcinki Tarnowskie Góry - Wirek (25 km) i Bytom Karb − Bogucice − Huta Kunegunda (15 km), przez co powstała zorganizowana sieć łącznej długości ok. 75 km. Przewożono wówczas ok. 250.000 ton towarów rocznie^[1]. Sieć kolejowa była początkowo dzierżawiona przez Rudolfa Pringsheima. 1 marca 1884 koleje górnośląskie przeszły na własność Królestwa Prus^[1] i były dalej rozbudowane przez państwowy zarząd kolejowy (KPEV). W 1887 powstała odrębna linia Gliwice Trynek - Rudy - Racibórz (48 km)^[1]. System Górnośląskich Kolei Wąskotorowych został podzielony na skutek podziału Górnego Śląska pomiędzy Polskę i Niemcy w 1922. Wraz z kryzysem gospodarczym, zahamowało to rozwój kolei w okresie międzywojennym^[1]. Części kolei były pod zarządami Rzeszy Niemieckiej (DR) i Polski (PKP).

GKW były kluczowym elementem lokalnego systemu transportowego w miastach GOP, a sieć licząca w szczytowym okresie rozwoju ponad 230 km długości obejmowała trójkątny obszar sięgający po miejscowości Żyglin i Bibiela na północy, Racibórz na płd. zachodzie, Mysłowice na płd. wschodzie. GKW łączyły setki kopalń, hut, fabryk i elektrowni aglomeracji, służąc lokalnemu transportowi ładunków masowych, a w szczytowym okresie przewozów 1950-1970 masa ładunków przewożonych rocznie przez GKW wynosiła 5-6 milionów ton.

W okresie przemian ustrojowych po 1989 roku PKP stopniowo zrezygnowały z obsługi kolei wąskotorowych i przystąpiły do ich likwidacji, przy czym na mocy ustawy o restrukturyzacji PKP zaistniała możliwość nieodpłatnego przejęcia ich majątku przez gminy. Skorzystały z niej miasta Bytom, Tarnowskie Góry i Miasteczko Śląskie a także Kuźnia Raciborska i Racibórz. Od 2002 roku rolę głównego właściciela GKW przejął samorząd miasta Bytom, a operatorem kolei zostało Stowarzyszenie Górnośląskich Kolei Wąskotorowych. W 2003 roku GKW obchodziły 150-lecie istnienia.

Do dziś pozostała czynna tylko jedna linia historyczna (Bytom Wąskotorowy - Miasteczko Śląskie Wąsk.) z regularnym ruchem turystycznym, szczątkowa linia historyczna w rejonie stacji Rudy oraz dwie z dużych dawnych stacji - Bytom Karb Wąsk. i Zabytkowa stacja kolei wąskotorowej w Rudach. Stacja w Rudach jest obecnie zarządzana przez Miejski Ośrodek Sportu i Rekreacji w Kuźni Raciborskiej.

Tabor[edytuj]

Lokomotywy spalinowe typu WLs75, WLs150, WLs180, L30H oraz L45H[edytuj]

Oznaczenie	Typ fabryczny	Numer fabryczny	Rok produkcji	Stan	Rozstaw	Typ silnika	Stacjonowanie	Uwagi
Bxhpi 00-380034 211–9	1Aw	1811	1955	Odstawiona	785mm	Brak silnika	Rudy
10	2WLs40	1189	1961	Odstawiona	785 mm	Nieznany	Rudy	Odstawiona ze względu na pęknięty blok silnika.
brak	2WLs40	1291	1961	Odstawiona	785 mm	Nieznany	Bytom Karb Wąskotorowy
WLs50-1836	2WLs50	1836	1966	Odstawiona	785 mm	Nieznany	Rudy
2Wls50-2088	2WLs50	2088	1970	Sprawna	785 mm	S324HL	Rudy	Wg. Pokropińskiego, odbiorcą była KWK Bobrek
803S-01	803S	01	1988	Odstawiona	785 mm	SW266	Rudy
MBxd2-311	A20D-P	25190	1986	Odstawiona	1000 mm	D2516HMU	Bytom Karb Wąskotorowy
MBxd2-218	A20D-P	25194	1986	Sprawna	785 mm	D2516HMU	Rudy
Bxhpi 00-450024-236-7	A20D-P	b/d	1988	Odstawiona	785mm	Brak silnika	Rudy
Bxhpi 00-450024-237-5	A20D-P	b/d	1988	Odstawiona	785mm	Brak silnika	Rudy
Bxhpi 00-450024-238-3	A20D-P	b/d	1988	Sprawna	785mm	Brak silnika	Rudy
BTxh 00-320034-313-9	BTxh	b/d	b/d	Sprawna	785mm	Brak silnika	Rudy
BTxh 00-320034-319-6	BTxh	b/d	b/d	Sprawna	785mm	Brak silnika	Rudy
BTxh 00-320034-317-0	BTxh	b/d	b/d	Sprawna	785mm	Brak silnika	Rudy
BTxh 00-320034-318-9	BTxh	b/d	b/d	Sprawna	785mm	Brak silnika	Rudy
BTxhp 00-320034-314-7	BTxhp	b/d	b/d	Sprawna	785mm	Brak silnika	Rudy
03	BTxhp	b/d	b/d	Odstawiona	750mm	Brak silnika	Rudy
BTxhp 00-320034-315-4	BTxhp	b/d	b/d	Sprawna	785mm	Brak silnika	Rudy	sprowadzony z PKW Chorzów
04	BTxhp	b/d	b/d	Odstawiona	750mm	Brak silnika	Rudy
BTxhp 00-320034-316-2	BTxhp	b/d	b/d	Sprawna	785mm	Brak silnika	Rudy	sprowadzony z PKW Chorzów
BTxhpi 00-220034-310-7	BTxhpi	b/d	1983/96	Sprawna	785mm	Brak silnika	Rudy
BTxhpi 316-1	BTxhpi	b/d	1981	Sprawna	785mm	Brak silnika	Rudy
BTxhpi 00-220034-311-5	BTxhpi	b/d	1983/95	Sprawna	785mm	Brak silnika	Rudy
S 00-00-932-3000-1	Björke	b/d	1963	Odstawiona	785mm	Brak silnika	Rudy	Pług Wąskotorowy służący do odśnieżania szlaków zimą, posiada płaty boczne oraz pług czołowy po obu stronach wagonu. Regulacja odśnieżania odbywa się poprzez pokrętła znajdujące się w wagonie i powietrznie dla pługu czołowego.
15	Borsig Bn2t	12050	1929	Eksponat	785mm	Parowy	Rudy
Doc	Doc	b/d	b/d	Sprawna	785mm	Z motoru "Mińsk"	Rudy
Kddxh	Kddxh	b/d	b/d	Sprawna	785mm	Brak silnika	Rudy
Kdxh 00-151344-504-7	Kdxh	b/d	1899	Sprawna	785mm	Brak silnika	Rudy
S 00-00-934-1105-6	Kdxh	b/d	b/d	Odstawiona	785mm	Brak silnika	Rudy
S	Kdxh	b/d	b/d	Sprawna	785mm	Brak silnika	Rudy
Lyd2-101	L30H	23437	1977	Sprawna	785 mm	Maybach MB 836 B	Bytom Karb Wąskotorowy	W Cukrowni Kruszwica nr zakładowy 5
Lxd2-352	L45H	20567	1967	W trakcie remontu	785 mm	Maybach MB 836 Bb	Bytom Karb Wąskotorowy	Brak prądnicy tachometrycznej, silnik z Lxd2-372
Lxd2-354	L45H	20569	1967	Odstawiona	785 mm	Maybach MB 836 Bb	Rudy
Lxd2-359	L45H	20851	1969	Odstawiona	785 mm	Maybach MB 836 Bb	Bytom Karb Wąskotorowy
Lxd2-364	L45H	21271	1971	Sprawna	785 mm	Maybach MB 836 Bb	Bytom Karb Wąskotorowy
Lxd2-372'	L45H	23115	1976	Odstawiona	785 mm	Maybach MB 836 Bb	Bytom Karb Wąskotorowy
Lxd2-371	L45H	24073	1980	Odstawiona	785 mm	Wola H12A	Bytom Rozbark
HP-Lxd2-08	L45H	24324	1981	Odstawiona	785 mm	Wola H12A	Rudy	*2012r. Lokomotywa przywieziona do Rud z Huty Pokój w Rudzie Śląskiej 2021r. Naprawa główna silnika oraz elementów sterowania. 2021r. Wymiana zderzaka przemysłowego na 2 prostokątne z lok. Lxd2-354 09.07.2023r. Lokomotywa doznała usterki przekładni podczas prowadzenia ostatniego tego dnia pociągu do Stanicy. Oczekuje naprawy głównej i wymiany przekładni.
Lxd2-373	L45H	24331	1981	Sprawna	785 mm	Maybach MB 836 Bb	Rudy	* Lokomotywa została zabrana z Karbia do Rud 17.10.2002. Dnia 9 czerwca 1992 około godziny 8.40 na szlaku Maciejów Śląski - Gliwice Wąskotorowe doszło do wykolejenia tej lokomotywy. Przyczyną zdarzenia była kradzież elementu rozjazdu'"`UNIQ--ref-00000001-QINU`"'
Lxd2-374	L45H	24332	1981	Sprawna	785 mm	Wola H12A	Bytom Karb Wąskotorowy
Lxd2-375	L45H	24511	1982	Odstawiona	785 mm	Maybach MB 836 Bb	Bytom Karb Wąskotorowy
Las49-3343	Las49	3343	1954	Odstawiona	785 mm	Parowy	Rudy
Huta Silesia 27	Las49	4255	1955	Eksponat	785 mm	Parowy	Bytom Karb Wąskotorowy	Odiskiernik siatkowy na kominie, duże przemysłowe bufory
PWmd 4001-8	PWmd	b/d	b/d	Odstawiona	785mm	Brak silnika	Rudy
Pdx 00-15 534 7109-6	Pdx	b/d	1960	Sprawna	785mm	Brak silnika	Rudy
Pdxh 00-15 534 7106-9	Pdxh	b/d	1960	Sprawna	785mm	Brak silnika	Rudy
Pw53-02	Pw53	3996	1954	Eksponat	785	Parowy	Rudy	Część wystawy interaktywnej w stacyjnej wagonowni.
Rdxh 00-15 734 4603-4	Rdxh	23	1955	Sprawna	785mm	Brak silnika	Rudy
1	Siemens	b/d	1896	Odstawiona	785mm	GD66L	Rudy
Tkb27-2002	Tkb27	2002	1950	Sprawna	785 mm	Parowy	Bytom Karb Wąskotorowy

… dalsze wyniki

Wagony towarowe[edytuj]

Patrz: Wagony serii Wddxh i pochodnych

Przypisy[edytuj]

↑ ^1,0 ^1,1 ^1,2 ^1,3 Krzysztof Soida: "Wąskotorowe drogi:koleje polskie" w: Młody Technik nr 5/1986, s. 7-10.

Zobacz też[edytuj]

Linki zewnętrzne[edytuj]

Ta strona zawiera treści z Wikipedii. Oryginalny artykuł był umieszczony pod nazwą Górnośląskie Koleje Wąskotorowe. Lista autorów jest dostępna w historii strony. Tekst z Wikipedii jest udostępniony na licencji Creative Commons: uznanie autorstwa, na tych samych warunkach.

[mt-1] 1,0 ^1,1 ^1,2 ^1,3 Krzysztof Soida: "Wąskotorowe drogi:koleje polskie" w: Młody Technik nr 5/1986, s. 7-10.

[1]