Nadwiślańska Kolejka Wąskotorowa

Nadwiślańska Kolejka Wąskotorowa
Poprzednie nazwy: Nałęczowska Kolej Dojazdowa
Rok budowy	1916*
Zleceniodawca budowy	Armia Austriacka
Data wpisu do rejestru zabytków	28.12.2001, nr rej.: A/10
Rozstaw szyn	750 mm
Istniejące linie	Nałęczów Wąsk. - Opole Lub. Karczmiska - Wilków Rozalin - Poniatowa
Długość czynnego odcinka	13 km
Długość całkowita istniejących szlaków	52 km
Linie rozebrane	Żmijowiska - Rybaki
Długość zlikwidowanych linii	około 3 km
Stacje styczne z koleją normalnotorową	Nałęczów Wąskotorowy
Inne ważniejsze stacje	Karczmiska, Rozalin, Opole Lubelskie
* Odbudowa wcześniej istniejących kolejek gospodarczych.
Operatorzy
Nazwa Operatora	Okres działalności
Armia Austriacka	1917 - 1918
PKP	1919 – 2001
SKPL	2003 - 2008
Zarząd Dróg Powiatowych w Opolu Lubelskim	Od 2011
'

Nadwiślańska Kolejka Wąskotorowa (NKW), wcześniej Nałęczowska Kolej Dojazdowa (NKD) - zabytkowa sieć kolei wąskotorowej o prześwicie torów 750 mm w zachodniej części województwa lubelskiego, w powiatach opolskim i puławskim, jedyna czynna wąskotorówka w województwie. Centralna stacja kolei wraz z jej zapleczem technicznym to stacja Karczmiska, na stacji Nałęczów znajduje się połączenie NKD z siecią kolei normalnotorowej na odcinku Dęblin-Lublin.

Aktualnie właścicielem kolejki jest Powiat Opolski, a operatorem Zarząd Dróg Powiatowych w Opolu Lubelskim z/s w Poniatowej. W każdą niedzielę od maja do końca września odbywają się przejazdy na trasie Karczmiska-Opole Wąsk. - Karczmiska - Polanówka - Karczmiska połączone z ogniskiem i zwiedzaniem zabytkowej stacji, okazjonalnie dostępne są także inne atrakcje jak np. projekcje filmowe.

Historia

Początki - kolejki cukrowniane

Inicjatorem budowy kolei na tym terenie był Jan Kleniewski, miejscowy ziemianin i przemysłowiec, właściciel m.in. cukrowni Zagłoba. Pierwsze kolejki powstały właśnie do obsługi tej cukrowni. W latach 1892-1893 przez krótki czas działała prowizoryczna kolejka z drewnianymi szynami pomiędzy folwarkiem Polanówka a cukrownią. W roku 1900 powstała kolej żelazna pomiędzy Zagłobą a przystanią w Kępie Choteckiej. W roku 1911 powstał odcinek Zagłoba-Wymysłów z odgałęzieniem Szczekarków - Wilków - brzeg Wisły. Początkowo wykorzystywano tam trakcję konną, pierwsze parowozy zakupiono w roku 1912.

Równolegle powstawała oddzielna kolejka do obsługi cukrowni Opole: w roku 1908 powstała linia pomiędzy tą cukrownią a kopalnią torfu w Łaziskach, zaś w latach 1911-1913 wybudowano odcinek do portu w Piotrawinie.

Latem 1915 roku wycofujący się Rosjanie zniszczyli zarówno cukrownie, jak i ich kolejki.

Czasy świetności - kolej publiczna

Po wycofaniu się Rosjan teren znalazł się pod okupacją austriacką. Odbudowano wtedy niektóre odcinki kolei, a 1 października 1916 otwarto nowy - do stacji kolei normalotorowej Wąwolnica (obecnie Nałęczów). Na trasie Wąwolnica - Opole wprowadzono regularny ruch pasażerski.

Po I wojnie światowej kolej - łącznie 54 km - została przejęta przez Ministerstwo Kolei Żelaznych, później część wróciła w ręce prywatne i w roku 1928 państwowe było 43 km. W latach 20. w dokumentach PKP kolejka widnieje jako "linja Nałęczów - Opole z odgałęzieniem Karczmiska - Rybaki", rozkładowe pociągi pasażerskie wciąż kursowały tylko na trasie Wąwolnica/Nałęczów - Opole. W roku 1938 wprowadzono nazwę "Nałęczowska Kolej Dojazdowa" i wybudowano odgałęzienie do powstających wtedy zakładów w Poniatowej.

Oprócz linii PKP w okresie międzywojennym funkcjonowały także kolejki Cukrowni Opole: do Piotrawina i jej bocznice (trakcja konna) oraz nowo wybudowana do Świdna (trakcja parowa), na terenie samej cukrowni były też tory dla ręcznych wagoników. Na liniach cukrownianych czasami zdarzały się też przewozy pasażerskie np. pociągi kolonijne. Istniała też linia Szczekarków - Wilków - brzeg Wisły (fragment do Wisły później rozebrano) oraz prywatna kolejka konna Niezabitów - Łubki rozebrana prawdopodobnie krótko po II wojnie.

Podczas II wojny światowej ponownie wybudowano linię Zagłoba - Kępa Chotecka (w 1942), a w Bełżycach powstała kolejka gospodarcza którą planowano połączyć z NKD.

W okresie powojennym PKP wprowadziło do rozkładu także kursy do Poniatowej oraz do Wilkowa (w latach 50.), jednak już w latach 60. ruch pasażerski do Wilkowa zlikwidowano i ten odcinek znów służył tylko do przewozu towarów.

Na cukrownianej linii Opole - Piotrawin ze względu na zagrożenie pożarowe powodowane przez parowozy w roku 1959 zbudowano obwodnicę omijającą wieś Niezdów. Mniej więcej dekadę później cukrownia zlikwidowała swoją sieć kolejową: w roku 1968 rozebrano linię do Piotrawina, a w 1970 - do Świdna, do końca działalności zakładu pozostała jedynie bocznica stacyjna wraz z układem torowym na terenie cukrowni. W podobnym okresie rozebrano także tory do Kępy Choteckiej przez ZPOW Zagłoba - w pierwszym etapie odcinek Brzozowa-Kępa Chotecka, w drugim resztę.

PKP jednak wciąż modernizowało swoją sieć: w 1968 roku wprowadzono rumuńskie lokomotywy spalinowe Lxd2 co oznaczało początek końca trakcji parowej - ostatni parowóz Px48 wycofano w roku 1980. Wprowadzono też transportery do przewozu wagonów normalnotorowych, a także szyny cięższego typu dostosowane do nowego taboru. W roku 1988 wprowadzono nowe wagony osobowe Bxhpi.

Po roku 1989 nastąpił gwałtowny spadek przewozów, regularny ruch pasażerski został zlikwidowany, wprowadzono za to specjalne pociągi turystyczne. Kolej jednak wciąż przynosiła straty i z końcem roku 2001 PKP całkowicie zaprzestało ruchu.

Historia najnowsza - kolejka turystyczna

PKP przekazało całą kolejkę starostwu powiatowemu w Opolu Lubelskim: w roku 2002 przekazano tory i tabor, a w 2008 także grunty i zabudowania. Władze powiatu wybrały nowego operatora - Stowarzyszenie Kolejowych Przewozów Lokalnych, które prowadziło ruch w latach 2003 - 2008. W okresie tym prowadzone były regularne przejazdy pociągu turystycznego "Nadwiślanin": w wybrane niedziele w sezonie od kwietnia do października na trasie Nałęczów Wąsk. - Karczmiska Polana wraz z ogniskiem organizowanym na leśnej polanie, i raz do roku we wrześniu tzw. "pociąg pielgrzymkowy" na trasie Opole Wąsk. - Wąwolnica - Nałęczów Wąsk. - Wąwolnica (w sezonie 2008 z powodu uszkodzenia wiaduktu trasy zostały skrócone do Wąwolnicy); na zamówienie realizowano też specjalne przejazdy na dowolnych dostępnych odcinkach. Planowano także wznowienie przewozów towarowych, w praktyce jednak jedyny taki transport wykonano w roku 2003. Z końcem roku 2008 z powodu nieopłacalności SKPL zrezygnował z zarządzania tą koleją.

Nowym operatorem został Zarząd Dróg Powiatowych w Opolu Lubelskim i latem 2011 kolejka wznowiła działalność pod nową nazwą - "Nadwiślańska Kolejka Wąskotorowa".

Aktualnie istniejące odcinki NKD

• Nałęczów Wąsk. (styk z siecią normalnotorową) - Wąwolnica - Niezabitów - Wymysłów - Karczmiska
• Karczmiska - Rozalin
• Rozalin - Opole Lubelskie
• Rozalin - Poniatowa
  • bocznica szlakowa do dawnego GS-u w Poniatowej, niedostępna z powodu braku fragmentu torów
  • bocznica szlakowa do dawnych zakładów Eda w Poniatowej, na terenie samych zakładów tory już zlikwidowano
• Karczmiska - Polanówka - Żmijowiska - Urządków - Wilków, odcinek Polanówka - Wilków obecnie nieprzejezdny.

Nazewnictwo stacji/przystanków przyjęto na podstawie ostatnich rozkładów PKP, uwagi:

• Nałęczów Wąsk. - pierwotna nazwa (wg. rozkładu z 1918): Wąwolnica H.B., później Wąwolnica Dworzec i Wąwolnica Wąska, aktualna nazwa wprowadzona w 1925, stacja ta (oraz styczna z nią normalnotorowa stacja Nałęczów) znajduje się we wsi Drzewce-Kolonia]]
• Wąwolnica - pierwotna nazwa (wg. rozkładu z 1918): Wąwolnica Std., później Wąwolnica Miasto, aktualna nazwa wprowadzona w 1925
• Wilków Wąsk. - stacja znajduje się we wsi Wilków-Kolonia
• Żmijowiska - pierwotna nazwa (wg. spisu z 1926): Szczekarków, stacja ta znajdowała się we wsi Szczekarków-Kolonia

Zlikwidowane odcinki NKD

• Żmijowiska - Zagłoba (Rybaki)

Zlikwodowane linie i bocznice powiazane z NKD

• prywatna kolejka konna Niezabitów - Łubki, później w tym miejscu istniała krótka bocznica ze stacji Niezabitów na drugą stronę drogi
• bocznica na szlaku Rozalin - Opole Wąsk. we wsi Ruda Opolska
• bocznica stacja Opole Lubelskie - PZGS w Opolu Lubelskim
• dawny GS w Poniatowej - centrum miasta Poniatowa (obecnie znajduje się tam ulica 1-go Maja)
• bocznica na szlaku Karczmiska - Polanówka do żwirowni koło wsi Karczmiska
• bocznica stacja Żmijowiska - cegielnia w Szczekarkowie-Kolonii, być może na terenie tej cegielni istniała też oddzielna kolej do wyrobiska
• Zagłoba (Rybaki) - zakład przetwórstwa owoców i warzyw (pierwotnie cukrownia) Zagłoba - Folwark Brzozowa (obecnie wieś Kolonia Brzozowa) - Kępa Chotecka (brzeg Wisły)
  • bocznica we wsi Zagłoba wzdłuż drogi
• Wilków - brzeg Wisły w pobliżu wsi Machów-Czupel

Uwaga: Zagłoba figuruje w spisie stacji, przystanków i ładowni PKP z 1926 pod nazwą Rybaki

Zlikwidowane koleje Cukrowni Opole, które były połączone z NKD poprzez teren cukrowni

• Cukrownia Opole - Świdno
  • bocznica do Okręgowej Spółdzielni Mleczarskiej w Opolu Lubelskim
  • bocznica między wsiami Skoków i Puszno Skokowskie
  • bocznica we wsi Puszno Skokowskie
• Cukrownia Opole - Niezdów - Łaziska - Janiszów - Piotrawin (przystań na Wiśle)
  • obwodnica omijająca wieś Niezdów
  • Łaziska - Folwark Łaziska Średnie
  • bocznica we wsi Łaziska
  • Janiszów - Głodno

Inne zlikwidowane koleje wąskotorowe w okolicach Nałęczowa

• Kolej gospodarcza Bełżyce - rozstaw toru prawdopodobnie 750 mm, wybudowana w latach 1940/41, docelowo planowano połączenie z NKD, zaraz po wojnie (1944/45) rozebrana przez okoliczną ludność.
• Kolej Cukrowni Garbów - na północ od stacji Nałęczów znajdowała się sieć kolei wąskotorowej 750 mm należąca do Cukrowni Garbów, ona także miała na tej stacji styk z siecią normalnotorową. Pomimo tego, i pomimo takiego samego rozstawu toru, ta cukrowniana kolejka nie miała stałego bezpośredniego połączenia z dochodzącą tam od przeciwnej strony NKD. Wymianę taboru pomiędzy obydwiema wąskotorówkami realizowano za pomocą pomostów z ruchomych przęseł układanych chwilowo w poprzek linii normalnotorowej.
• Kolej Cukrownicza Sadurki - na wschód od Nałęczowa, w okolicach stacji Sadurki znajdowała się jedna z wąskotorówek Cukrowni Lublin, później eksploatowana przez Cukrownię Garbów.
• Kolej Cegielni Łopatki - rozstaw toru prawdopodobnie 600 mm, najpierw prowadziła z cegielni do ładowni na normalnotorowej stacji Łopatki (obecnie przystanek osobowy), później została przeniesiona i prowadziła z cegielni do wyrobiska gliny, zlikwidowana w latach 90. XX w.

Linki zewnętrzne i inne źródła

• Nadwiślańska Kolejka Wąskotorowa - Strona oficjalna
• Nadwiślańska Kolejka Wąskotorowa - Oficjalny profil na Facebooku
• Koleje wąskotorowe w Polsce - Nałęczowska Kolej Dojazdowa
• Koleje wąskotorowe w Polsce - Cukrownia Opole Lubelskie
• Koleje wąskotorowe w Polsce - EDA Poniatowa
• Kolejki wąskotorowe na Lubelszczyźnie
• Bogdan Pokropiński: "Koleje wąskotorowe PKP", Wydawnictwa Komunikacji i Łączności, Warszawa 1980, ISBN 83-206-0130-4
• Piotr Staszewski: "Koleje wąskotorowe Lubelszczyzny" -- "Eksploatacja Kolei" nr 2/1985, str. 49
• Marek Malczewski: "Ostatnie wahadło w Nałęczowie" -- "Świat kolei" nr 12/2001, str. 38
• Marek Malczewski: "Koleje wąskotorowe przełomu wieków" -- "Świat kolei" nr 11/2005, str. 20
• Jarek Szczuryk vel Szczerba: "Koleje wąskotorowe Ziemi Lubelskiej" -- "Świat kolei" nr 4/2007, str. 32