Zabytkowa stacja kolei wąskotorowej w Rudach

Zabytkowa stacja kolei wąskotorowej w Rudach
Poprzednie nazwy: Rauden 1898-1945, Rudy 1945-nadal
Rok budowy	1898
Cel budowy	Połączenie miast wcześniej nieskomunikowanych kolejowo: Gliwic z Raciborzem
Data wpisu do rejestru zabytków	1993
Rozstaw szyn	785 mm
Istniejące linie	Gliwice Wąskotorowe - Markowice Raciborskie
Długość czynnego odcinka	7 km
Długość całkowita istniejących szlaków	~12 km
Długość zlikwidowanych linii	~37 km
Stacje styczne z koleją normalnotorową	Racibórz Markowice
Inne ważniejsze stacje	Gliwice Trynek
'
Operatorzy
Nazwa Operatora	Okres działalności
Górnośląskie Tramwaje Parowe	1900 - 1945
PKP	1945 – 1992
Towarzystwo Służby Ochrony Zabytków Kolei Rybnik	1994 - 2009
Miejski Ośrodek Sportu i Rekreacji w Kuźni Raciborskiej	2009 - obecnie
'

Zabytkowa stacja kolei wąskotorowej w Rudach - Stacja kolei wąskotorowej położona w 23 kilometrze linii Gliwice Wąskotorowe - Racibórz Markowice (Stacja Rudy jest też w km 41,100 na lini Bytom Karb Wąskotorowy - Racibórz Markowice) obecnie znajduje się we władaniu Miejskiego Ośrodka Sportu i Rekreacji w Kuźni Raciborskiej. Niegdyś była ważną stacją przeładunkową, główną lokomotywownią i wagonownią na linii. Dziś stanowi wielką atrakcję turystyczną w regionie.

Historia

Geneza powstania i budowa

Brak sprawnego systemu transportowego na trasie między Gliwicami a Raciborzem zaowocował w 1891 roku pomysłem budowy kolei wąskotorowej Gliwice-Rudy-Racibórz. Z inicjatywą stworzenia sprawnego systemu transportowego wyszła firma "Kramer & Co.". W 1894 r. utworzono Górnośląskie Tramwaje Parowe, które później zostały pierwszym przewoźnikiem na linii. Trwały już wtedy prace przy budowie pierwszej linii tramwajowej Gliwice-Piekary Śląskie. 15 października 1987 roku firma "Kramer & Co." otrzymała koncesję na budowę i eksploatację linii w trakcji parowej a 13 kwietnia 1898 roku Ministerstwo Robót Publicznych nadało tej firmie prawo wywłaszczenia gruntów pod budowę kolei. Linia została otwarta 25 marca 1899r., początkowo na odcinku Gliwice-Rudy. W tym samym czasie połączono stację Nieborowice z Cegielnią "Wilcza" torem o długości 3,7 km. We fragmencie zezwolenia z dnia 25 kwietnia 1900 roku udzielonemu przez Prezydenta Rządowego Opola czytamy:

"Udziela się zezwolenia przy poniższych warunkach na budowę i eksploatację kolejki o charakterze linii bocznej o szerokości 0,785 m z Gliwic przez Rudy do Raciborza dla przewozu osób i towarów za pomocą trakcji parowej dla firmy Oberschleise Dampfstraßenbahn G.m.b.H. Berlin, którą zarejestrowano 21 marca 1894 roku w rejestrze handlowym Królewskiego Sądu Okręgowego I w Berlinie na podstawie ustawy o kolejkach i prywatnych połączeniach kolejowych z 28 lipca 1892 roku, w porozumieniu z Królewską Dyrekcją Kolejową w Katowicach oraz z zachowaniem praw osób trzecich.

§1

Zezwolenia udziela się na okres 99 lat."

Z końcem 1900 roku Górnośląskie Tramwaje Parowe otrzymały prawo wywłaszczania gruntów pod budowę kolei od Rud w stronę Raciborza. Następnie do użytku oddany został krótki odcinek Rudy-Paproć (w lutym 1901). W kwietniu 1902 przedłużono linię do Markowic, po drodze budując stacje Szymocice, Nędza oraz Babice. W końcu 17 maja 1903 linia dotarła do ostatniej na linii stacji Ratibor Plania (Racibórz Płonia).

Okres Międzywojenny

Zakupiono 2 wersje parowozów na linie Gliwice Trynek-Racibórz Płonia:
-w 1919 roku zakupiono parowóz firmy Borsig Tx6 (układ osi D)
-w 1925 roku zakupiono 2 sztuki parowozów T40 firmy AEG, najsilniejsze parowozy w historii GKW

Po 1945 - w strukturach GKW (za czasów PKP)

Po wojnie cała linia znalazła się w granicach Polski. W 1945 roku po wkroczeniu oddziałów radzieckich rozebrano odcinek torów od Lukasyny do stacji Paproć. Linia siłami kolejarzy i z pomocą żołnierzy WP została odbudowana i przywrócono jej przejezdność. Kursowanie pociągów odbywało się już tylko do stacji Racibórz Markowice, gdyż stacja Ratibor Plania (Racibórz Płonie) została zamknięta 25 maja 1939 roku z powodu powodzi, która przerwała pobliskie wały. Nie została już ponownie uruchomiona, gdyż w 1940 roku do toru łączącego Płonię z Lukasyną dotarła budowa kanału Ulga i nie zdecydowano się na budowę mostu kolejowego dla wąskotorówki, kładąc jednocześnie kres tej linii. W w 1960 roku wyeksploatowano ostatni wagon motorowy na sieci GKW, a 6 lat później zawieszono ruch pasażerski do Markowic. PKP chcąć unowocześnić wąskie tory w Polsce zaczęło sprowadzać lokomotywy Lxd2 firmy FAUR w Bukareszcie. Pierwszą lokomotywownią w Polsce, która otrzymała te lokomotywy była lok. Rudy (1967r.). W 1989 roku przeprowadzono ostatnią większą inwestycje na lini, a mianowicie wybudowano przystanek Gliwice Śródmieście. Zaledwie niecałe 2 lata później zawieszono ruch do tego przystanku (1991.11.04). Zawieszenie kursów pasażerskich na lini nastąpiło na przełomie 1991/92 roku a pociągów towarowych nastąpiło przez rozwiązanie umowy bocznicowej z kopalnią Gliwice 31 grudnia 1993 roku.

Pod władaniem stowarzyszeń

1993-1999 – okres "rządów" Tadeusza Popiela na stacji Rudy przekazanej w opiekę Towarzystwu Miłośników Górnośląskiej Kolei Wąskotorowej. Niestety, Towarzystwo nie wykorzystało możliwości przywrócenia ruchu pasażerskiego na całkowicie przejezdnej (do 1995 roku) linii. Pan Popiel jako prezes Towarzystwa" zasłynął" z wrogości okazywanej miłośnikom kolei chcącym wejść na teren stacji oraz całkowitej ignorancji opinii środowiska polskich hobbystów kolejnictwa i konserwatora zabytków. Zrealizował swój pomysł z serii "Idee fixe": w 1998 wybudowano parowóz Pw53 kosztem zniszczenia 2 unikatowych parowozów: ostatniego czynnego Tw53, wypożyczonego Towarzystwu (pojazd jest własnością Muzeum Górnictwa Węglowego w Zabrzu) i Px48 darowanego Towarzystwu przez PKP. Drugi z parowozów (bez tendra wykorzystanego w parowozie Pw53), po dewastacji, zostaje nielegalnie sprzedany angielskiemu miłośnikowi.

1999.12 – Pod naciskiem opinii publicznej Tadeusz Popiel rezygnuje z prezesury Towarzystwa ustępując miejsca Januszowi Gieruckiemu, etnografowi i muzealnikowi. Katowickie Stowarzyszenie Milośników Kolei przejmuje w opiekę stację Rudy wraz z całą infrastrukturą. Rodzi się koncepcja stopniowego odbudowywania rozkradzionego i zniszczonego szlaku GKW Gliwice-Rudy-Markowice. Wykonywane były remonty lokomotyw oraz naprawy szlaku oraz jego odkrzaczanie

Przejęcie Stacji Przez UM Kuźnia Raciborska

2009.01 - przejęcie obiektu przez gminę Kuźnia Raciborska. Nastały nowe, lepsze czasy po zawiłym zarządzaniu przez stowarzyszenia. Naczelnikiem stacji Rudy zostaje Pan Jarosław Łuszcz. Nowy naczelnik czyni dużo starań o pozyskanie taboru i sprowadzenie go na stację. Wykonano dużo remontów, przywrócono dużo lokomotyw do ruchu, między innymi perłę stacji czyli parowóz Las49-3343

Niezrealizowane projekty

Plany przedłużenia linii do centrum Raciborza nie doszły do skutku, podobnie jak plany połączenia Rud z Kopalnią "Emma" (obecnie Marcel") przez Rybnik czy też pochodzącego z 1901 roku projektu budowy linii z Nieborowic do Czerwionki w której to znajduje się Kopalnia Dębieńsko. Jako fragment sieci tramwajowej, także kolej do Rud miała planowo zostać zelektryfikowana jednak pomysł ten nigdy nie doczekał się realizacji.

Bocznice

Linia stanowiła trzon transportu towarowego w regionie, z tego powodu posiadała kilka bocznic do różnych zakładów przemysłowych. Wykaz bocznic przedstawia poniższa tabela

L.p.	Nazwa bocznicy	Data otwarcia	Data zamknięcia
1	Cegielnia "Wilcza"	1899-03-2525 marca 1899	1926-00- 1926
2	Górnośląskie Koleje Wąskotorowe	1905-06-022 czerwca 1905	1996-00- 1996
3	Kopalnia Węgla Kamiennego "Gliwice"	1905-00- 1905	1993-12-3131 grudnia 1993
4	Młyn parowy, późniejsza garbarnia	1923-00- 1923	1945-00- 1945
5	stacja normalnotorowa Markowice	1905-02-011 lutego 1905	1945-00- 1945
6	Tartak "Lukasine"		1930-00- 1930
7	Tartak "Paproć"		1945-00- 1945
8	Zakład Kruszyw Januszowice, Żwirownia "Babice"	1977-11-077 listopada 1977	1981-09-3030 września 1981
9	Zakłady Chemiczne "Ceres" S.A.	1905-02-011 lutego 1905	1945-00- 1945
10	Zakłady Elektrod Węglowych "1 Maja" (dawniej Siemens)		1939-05-2525 maja 1939
11	Żwirownia "Arndt & Baron"	1931-00- 1931
12	Żwirownia "Babice" Gminy Bojków	1931-00- 1931	1937-00- 1937

Tabor

Historyczny

W pierwszych latach do przewozów ludzi i towarów użytkowano tramwajowe lokomotywy parowe marki Hohenzoller, wycofane z dopiero co zelektryfikowanej miejskiej sieci tramwajowej, które ze względu na swój "miejski" rodowód nie sprawdziły się do ciągnięcia cięższych składów na dłuższych trasach. Już po 5 latach zaczęto więc wprowadzać do ruchu parowozy typowo "kolejowe" - początkowo marki Borsig (oznaczone serią Txb2) które służyły do lat 60-tych, później potężne Tw9. Po wojnie w ramach programu UNRRA dostarczono z USA maszyny serii Pxu które pracowały aż do zastąpienia ich spalinowozami rumuńskimi, kiedy to zostały w większości przekazane na Kujawskie Koleje Wąskotorowe. Podobnej klasy maszynami były polskie Px48 - trzy lokomotywy tej serii służyły na trasie Gliwice - Rudy w latach sześćdziesiątych jednak niewielka moc tych parowozów spowodowała, że przed końcem dekady zostały przeniesione na inne koleje wąskotorowe PKP.

Obecnie

Zestawienie taboru stacjonującego w Rudach:

Parowozy

Nr fabr.	Typ	Producent	Rok prod.	Nr. Kotła	Prześwit	Oznaczenie	Stan	Uwagi
Las49-3343	Las49	Chrzanów	1954	1655/53	785mm	Las49-3343	Sprawny
3996	Tw53/Pw53	Chrzanów	1955/1997/9	13969/54	785mm	Pw53-02	Eksponat	Przebudowany z Tw53. Tender od Px48.
Tw9-8	Tw9	AEG	1924		785mm	Tw9-8	Eksponat	Na stacji znajduje się kocioł służący kiedyś do ogrzewania lokomotywowni a obecnie jest częścią muzeum multimedialnego w hali Wagonowni w Rudach.
Borsig Bn2t	Bn2t	Borsig	1929	12050/29	785mm	15	Eksponat

Spalinowe pojazdy trakcyjne

Nr fabr.	Typ	Rok prod.	Prześwit	Oznaczenie	Stan	Uwagi
Lxd2-08	Lxd2	1981	785mm	HP-Lxd2-08	Sprawny	Lokomotywa sprowadzona z Huty Pokój. Lokomotywa nie posiada górnej lampy oraz posiada malowanie zakładowe.
Lxd2-354	Lxd2	1967	785mm	Lxd2-354	Odstawiony
Lxd2-373	Lxd2	1981	785mm	Lxd2-373	W trakcie remontu
Lyd1-150	Wls150	1966	785mm	Lyd1-150	Sprawna
Wls180-15	Wls180	1971	785mm	Wls180-15	W trakcie remontu
Wls180-36	Wls180	1972	785mm	Wls180-36	Sprawna
2Wls40-1189	2WLs40	1961	785mm	10	Odstawiony	Pęknięty blok silnika
2Wls50-1836	2WLs50	1970	785mm	2WLs50-1836	Sprawna
2Wls50-2088	2WLs50	1970	785mm	2WLs50-2088	Sprawna
Wls75-38	Wls75	1967	785mm	Wls75-38	Sprawna	Prowadzi pociągi robocze oraz wykonuje drobne manewry w stacji.
Wls75-66	Wls75	1971	785mm	Wls75-66	Sprawna
Wmd 101	Wmc	nieznany	785mm	Wmd 101	Sprawny
Mbxd2-218	A20D-P	1986	785mm	MBxd2-218	Sprawna
Wls40-372	WLs40	1955	600mm	Wls40-372	Eksponat
Wls40-377	WLs40	1955	600mm	Wls40-377	Eksponat

Elektrowozy

Nr fabr.	Typ	Rok prod.	Prześwit	Oznaczenie	Stan	Uwagi
Siemens	Siemens elektrowóz	1896	785mm	15	W Remoncie	Najprawdopodobniej najstarszy czynny elektrowóz na świecie.

Pojazdy Specjalne (w trakcie uzupełniania)

Nr fabr.	Typ	Rok prod.	Prześwit	Oznaczenie	Stan	Uwagi
803S-01	803S	1985	785mm	803S-01	Odstawiony	Pług Odśnieżny
Urządzenie Rotacyjne	Lxd2	1967	785mm	Urządzenie Rotacyjne (Ex. Lxd2-357)	Odstawiony	Przebudowana na rotacyjne urządzenie do oczyszczania toru w roku 1987 z lokomotywy Lxd2-357.
Wagon Opryskowy	Wagon Opryskowy		785mm	Wagon Opryskowy	Odstawiony	Wagon służył do rozprowadzania substancji chemicznej do usuwania zieleni z torowiska. W środku znajdował się zbiornik na substancję, z którego pompa zasilana silnikiem dwusuwowym andorii rozprowadzała równomiernie do dysz opryskowych płyn podczas jazdy. Dzięki temu utrzymanie torowiska było bardzo łatwe.
Pług Odśnieżny	Pług Odśnieżny typu Björke	1963	785mm	00-00-932-3000-1	Odstawiony	Wagon przywieziono w 1969 roku do Bytomia i przydzielono do lokomotywowni Rudy

Wagony pasażerskie

Typ	Zdjęcie	Rok prod.	Prześwit	Oznaczenie	Stan	Uwagi
A20D-P		1988	785mm	Bxhpi 00-450024-236-7	Odstawiony	Wagon doczepny FAUR Przekazany gminie Kuźnia Raciborska dn. 29.07.1994
A20D-P		1988	785mm	Bxhpi 00-450024-237-5	Odstawiony	Wagon doczepny FAUR Przekazany gminie Kuźnia Raciborska dn. 29.07.1994
A20D-P		1988	785mm	Bxhpi 00-450024-238-3	Sprawny	Wagon doczepny FAUR Przekazany gminie Kuźnia Raciborska dn. 29.07.1994
BTxh			785mm	BTxh 00-320034-313-9	Sprawny	Wagon Letni Zbudowane na podstawie wagonów Wddxh
BTxhp			785mm	BTxhp 00-320034-314-7	Sprawny	Wagon Letni Zbudowane na podstawie wagonów Wddxh
BTxhp			785mm	BTxhp 00-320034-315-4	Sprawny	Wagon Letni Zbudowane na podstawie wagonów Wddxh. (sprowadzony z PKW Chorzów)
BTxhp			785mm	BTxhp 00-320034-316-2	Sprawny	Wagon Letni Zbudowane na podstawie wagonów Wddxh. (sprowadzony z PKW Chorzów)
BTxh			785mm	BTxh 00-320034-317-0	Sprawny	Wagon Letni Zbudowane na podstawie wagonów Wddxh
BTxh			785mm	BTxh 00-320034-318-9	Sprawny	Wagon Letni Zbudowane na podstawie wagonów Wddxh
BTxh			785mm	BTxh 00-320034-319-6	Sprawny	Wagon Letni Zbudowane na podstawie wagonów Wddxh
BTxhpi			785mm	BTxhpi	Sprawny	Wagon Kryty "Kibel" Wagon w 2022 roku przeszedł naprawę główną i został przywrócony do ruchu.
BTxhpi			785mm	BTxhpi 00-220034-311-5	Sprawny	Wagon Letni "Bytomka"
BTxhpi			785mm	BTxhpi 00-220034-310-7	Sprawny	Wagon Letni "Bytomka"
Kdxh		1899	785mm	Kdxh 00-151344-504-7	Sprawny	Wagon Brankard Wagon przebudowany z technicznego na osobowy za czasów PKP
1Aw			785mm	Bxhpi 00-380034-211-9	Odstawiony	Wagon Kryty Fabryka Wagonów Świdnica

Wagony Towarowe (w trakcie uzupełniania)

Typ	ilość	Prześwit	Typ wagonu	Uwagi
Wddxh	9	785mm	Wagon Węglarka	Okazjonalnie można spotkać je w ruchu z pociągami dla miłośników fotografii.
Rgdxh	1	785mm	Wagon cysterna	Okazjonalnie można spotkać go w ruchu z pociągami dla miłośników fotografii.

Bibliografia

• Soida Krzysztof, Kolej Gliwice Trynek - Rudy - Racibórz, EMI-PRESS, ISBN 83-904079-2-2
• gkw.pl
• Rudy