Kopalnia rud cynku i ołowiu „Nowy Dwór”

Z Enkol
Wersja z dnia 18:37, 3 wrz 2019 autorstwa Marek Szymański (dyskusja | edycje)
(różn.) ← poprzednia wersja | przejdź do aktualnej wersji (różn.) | następna wersja → (różn.)
Przejdź do nawigacji Przejdź do wyszukiwania

Kopalnia „Nowy Dwór” (niem: Neuhof, Neuhofgrube) — zlikwidowana kopalnia rud cynku i ołowiu działająca w latach 1881 - 1978. Kopalnia znajdowała się w Dąbrowie Miejskiej (dzielnicy Bytomia) przy ulicy Nowy Dwór.

Tło historyczne

Zabudowania kopalni „Nowy Dwór” około roku 1917. Po lewej szyb „Olga” (Maschinenschacht), po prawej płuczka
Kopalnia „Nowy Dwór” około roku 1925. Osadnik koło płuczki "Wilhelmsglück"

Można przypuszczać, że wydobycie rud metali nieżelaznych na Górnym Śląsku rozpoczęło się około 2500 lat temu. Najstarsze przedmioty wykonane z ołowiu znalezione na tym obszarze datowane są na lata 700 — 400 przed naszą erą. O górnictwie na Górnym Śląsku wspomina też w I/II wieku naszej ery rzymski historyk Tacyt. Z kolei najstarszym pisanym dokumentem bezpośrenio mówiącym o wydobyciu metali w tym regionie jest bulla papieża Innocentego II z 7 lipca roku 1136. Od tamtego czasu trwał stopniowy jego rozwój z okresem regresu pomiędzy połową XVI i połową XVIII wieku. Regres ten był spowodowany problemami technicznymi. Wyczerpywanie się najłatwiej dostępnych, płytkich złóż rodziło konieczność sięgania po złoża znajdujące się głębiej, a to, z kolei, wymagało co raz wydajniejszych systemów odwadniania wyrobisk. Dotychczas stosowane systemy grawitacyjnego odwadniania kopalń oraz pompy napędzane kieratami konnymi okazywały się nie dość wydajne. Gdy w roku 1742 król pruski Fryderyk II zajął Górny Śląsk z kwitnącego niegdyś górnictwa kruszcowego nie pozostało nic. Ponowne przyspieszenie wydobycia rud metali nastąpiło w drugiej połowie XVIII wieku za sprawą władz pruskich, wzrostowi popytu na ołów (produkcja amunicji) oraz, przede wszystkim, wynalezieniu maszyn parowych, których zastosowania do odwadniania wyrobisk pozwoliło pokonać nieprzezwyciężone dotąd problemy - pierwszą maszynę parową (sprowadzoną z Wielkiej Brytanii, a konkretniej - z Walii) zainstalowano w roku 1788 w kopalni „Fryderyk“, dzisiejszej Zabytkowej Kopalni Srebra w Tarnowskich Górach[1].
Około połowy XIX wieku złoża rudne w rejonie Tarnowskich Gór zaczęły się wyczerpywać — tamtejsze kopalnie stopniowo zamykano (ostatnie w latach 30. XX wieku[2]), a otwierano nowe w rejonie Bytomia[3]. Między innymi około roku 1860 powstała kopalnia Bleischarley („Biały Szarlej”) znana później pod nazwą „Orzeł Biały”.

Wielosetletnia eksploatacja złóż, znacznie nasilona od połowy XIX wieku, doprowadziła ostatecznie do ich wyczerpania. Wydobycie prowadzone w okresie powojennym miało już, w znacznej mierze, charakter wydobycia resztkowego - spod filarów ochronnych miast, zakładów przemysłowych oraz zbędnych już szybów. [4]. Ostateczne zakończenie wydobycia rud cynku i ołowiu w rejonie Bytomia zakończyło się w grudniu 1989 wraz z unieruchomieniem rejonu „Dąbrówka” Zakładów Górniczo - Hutniczych „Orzeł Biały”[5].

Ostatnimi istniejącymi do dziś reliktami górnictwa rudnego w rejonie Bytomia i Tarnowskich Gór są Szyb „Bolko” w Bytomiu (mieści się tam centralna stacja odwadniania wyrobisk po dawnych kopalniach rudnych) oraz Zabytkowa Kopalnia Srebra (dawna kopalnia „Fryderyk”) w Tarnowskich Górach.

Historia kopalni „Nowy Dwór”

Kopalnia „Nowy Dwór” w roku 1970

W związku ze wspomnianym wcześniej wyczerpywaniem się złóż w rejonie Tarnowskich Gór rozpoczęto eksploatację złóż w okolicach Bytomia. W roku 1863 graf (hrabia) Henckel von Donnersmarck, pan na Nakle Śląskim uzyskał trzy nadania górnicze zlokalizowane w Dąbrowie Miejskiej: Neuhof, Rudolf i Graf Lazy. Dwa lata póżniej rozpoczęto głębienie szybów, a wydobycie rozpoczęto w roku 1881 i tę datę przyjmuje się za rok rozpoczęcia działalności kopalni „Nowy Dwór”. Pierwotnie jednak kopalnia „Nowy Dwór” była jednym z kilku odrębnych zakładów powstałych na polach górniczych, którymi władali Donnersmarckowie. Swój ostateczny kształt osiągała ona stopniowo w wyniku licznych fuzji i konsolidacji z sąsiadującymi zakładami wydobywczymi. Pierwsza z nich miała miejsce w roku 1904 kiedy to połączono odrębne zakłady działające dotąd na wspomnianych wyżej polach górniczych Neuhof, Rudolf i Graf Lazy. W roku 1936 nastąpiła dalsza konsolidacja - do kopalni „Nowy Dwór” przyłączono pobliskie kopalnie Neue Victoria, Fiedlersglück oraz Wilhelmsglück[6].

W roku 1885 przy kopalni „Nowy Dwór” oddano do eksploatacji nowoczesną i wysokowydajną (jak na owe czasy) płuczkę - mogła ona przerobić 250 ton rudy na dobę[7][8]. Warto wspomnieć, że zakład przeróbczy kopalni „Nowy Dwór” obsługiwał nie tylko tę kopalnię, ale także kopalnię „Fiedlersglück”[uwaga 1], z której urobek dostarczano za pomocą towarowej kolei linowej[9].

W czasie II wojny światowej kopalnia „Nowy Dwór” doznała znacznych zniszczeń. Ze względu na niewielkie zasoby oraz niską zawartość metali w wydobywanych z niej rudach uruchomiono ją ponownie dopiero w roku 1951 - wcześniej uruchomiono te kopalnie, które posiadały większe złoża rud o lepszej jakości. Te same czynniki, które zadecydował o tym, że kopalnię odbudowano tak późno zadecydowały także o tym, że 1 stycznia 1958 zakończyła ona samodzielny byt i została połączona z Zakładami Górniczymi im. Ludwika Waryńskiego. Do kolejnej fuzji doszło w sierpniu 1967, kiedy to połączono Zakłady Górnicze im. L. Waryńskiego z Zakładami Górniczo - Hutniczymi „Orzeł Biały” [10] tworząc w ten sposób przedsiębiorstwo, które, choć nie prowadzi już działalności górniczej, istnieje do dziś i zajmuje się odzyskiwaniem ołowiu ze złomu akumulatorowego[11].

Ze względu na wyczerpujące się złoża w latach 60. XX wieku przystąpiono do zakrojonych na szeroką skalę prac poszukiwawczych, m. in. w rejonie dawnej kopalni „Maria” wydrążono szyb zwany „Opuszczony II”. Prace te nie przyniosły jednak oczekiwanych rezultatów. Malejące wydobycie spowodowało, że podjęto eksploatację pobliskich starych zwałów (hałd). Wyeksploatowano je ostatecznie do roku 1976[12]. W tym też roku zamknięto zakład przeróbczy. Samą kopalnię zamknięto, według jednych źródeł w grudniu 1978[13], a według innych 1 stycznia 1979[14]. Do 31 października 1989 na terenie byłej kopalni działała jeszcze pompownia wód dołowych)[15].

Dziś po kopalni nie ma śladu — została ona całkowicie zlikwidowana, nie pozostały żadne zabudowania. Obecnie przez jej teren przechodzi autostrada A1. Podczas jej budowy usunięto także ostatni materialny relikt — hałdę odpadów poflotacyjnych[16].

Transport kolejowy na terenie kopalni

Kopalnia „Nowy Dwór” rok 1977. Zabudowania suszarni, widok od południowego wschodu. Na zdjęciu widoczna jest sieć trakcyjna

Kopalnia „Nowy Dwór” eksploatowała własną kolej kopalnianą o rozstawie szyn 500 mm. Ponadto kopalnia posiadała wąskotorową bocznicę (tor o rozstawie szyn 785 mm) o łącznej długości torów około 3010 metrów. Bocznica odgałęzieła się w kilometrze 5,505 linii kolejowej Rozbark - Sucha Góra Górnośłąskich Kolei Wąskotorowych (szlak Piekary Śląskie Wąskotorowe - Buchacz). Na terenie bocznicy znajdowały się dwie wagi wagonowe o nośności 20 ton oraz jednostanowiskowa lokomotywownia. Na bocznicy eksploatowano dwie lokomotywy elektryczne oznaczone jako GBM 70/550[17].

Wszystkie tory na terenie bocznicy były zelektryfikowane prądem stałym o napięciu 500 V z wykorzystaniem napowietrznej sieci trakcyjnej[18].

Dokumenty

Kliknij obrazek aby przejść do zasobu archiwalnego

W archiwum Stowarzyszenia Górnośląskich Kolei Wąskotorowych zachował się Regulamin techniczny pracy transportu kolejowego na bocznicy wąskotorowej o prześwicie 785 mm Zakładów Górniczych im. L. Waryńskiego w Piekarach Śląskich — Wydział Nowy Dwór, Bytom III. Dokument zamieszczono w osobnym artykule: Regulamin bocznicy kopalni „Nowy Dwór”.


Uwagi

  1. ↑ Do tej kopalni należał ostatni czynny dzis szyb rudny w Bytomiu - Szyb „Bolko”, przy którym znajduje się Centralna Pompownia „Bolko”, której zadaniem jest odwadanie dawnych wyrobisk kopalni cynku i ołowiu na terenie Bytomia i Piekar Śląskich w celu zabezpieczenia przed zalaniem znajdujących się niżej wyrobisk kopalń węgla kamiennego oraz zabezpieczenia przed podtopieniami znacznych połaci wspomnianych wcześniej miast

Przypisy

  1. ↑ Roman Majorczyk: Historia górnictwa kruszczowego w rejonie Bytomia. Bytom: Zakłady Górniczo - Hutnicze „Orzeł Biały” (?), 1985, s. 46. 
  2. ↑ Roman Majorczyk: Historia górnictwa kruszczowego w rejonie Bytomia. Bytom: Zakłady Górniczo - Hutnicze „Orzeł Biały” (?), 1985, s. 5. 
  3. ↑ Alicja Pradela, Maksymilian Solarski. Rozwój górnictwa rud cynku i ołowiu w bytomsko-tarnogórskim rejonie złożowym od końca XVIII wieku do czasów współczesnych. „Z badań nad wpływem antropopresji na środowisko”. 14, ss. 43 — 45, 2013. Sosnowiec: Studenckie Koło Naukowe Geografów Uniwersytetu Śląskiego, Wydział Nauk o Ziemi Uniwersytetu Śląskiego. [dostęp 21.07.2016]. 
  4. ↑ Roman Majorczyk: Historia górnictwa kruszczowego w rejonie Bytomia. Bytom: Zakłady Górniczo - Hutnicze „Orzeł Biały” (?), 1985, ss. 6, 63-73. 
  5. ↑ Janusz Kropka. Zmiany w dopływie wody do Centralnej Pompowni Bolko. „Biuletyn Państwowego Instytutu Geologicznego”. 436, s. 302, 2009. Państwowy Instytut Geologiczny. ISSN 0867-6143. 
  6. ↑ Przemysław Nadolski, Maciej Skalski: Bytomskie kopalnie cynku i ołowiu. Bytom: PPHU „Roccoco” J. Krawczyk, 2006. ISBN 83-86293-48-9. 
  7. ↑ Roman Majorczyk: Historia górnictwa kruszczowego w rejonie Bytomia. Bytom: Zakłady Górniczo - Hutnicze „Orzeł Biały” (?), 1985, s. 57. 
  8. ↑ La Laverie de Calamine et Gelène de la mine Neuhof-Grube près Beuthen (Haute Silésie) construite par la Meschinenbau-Anstalt Humboldt à Kalk près de Cologne. 1900. 
  9. ↑ Roman Majorczyk: Historia górnictwa kruszczowego w rejonie Bytomia. Bytom: Zakłady Górniczo - Hutnicze „Orzeł Biały” (?), 1985, s. 63. 
  10. ↑ Roman Majorczyk: Historia górnictwa kruszczowego w rejonie Bytomia. Bytom: Zakłady Górniczo - Hutnicze „Orzeł Biały” (?), 1985, ss. 62, 65. 
  11. ↑ Orzeł Biały na placu budowy. W: Gospodarka Śląska - śląski portal gospodarczy [on-line]. 19.09.2008. [dostęp 2016-07-13].
  12. ↑ Roman Majorczyk: Historia górnictwa kruszczowego w rejonie Bytomia. Bytom: Zakłady Górniczo - Hutnicze „Orzeł Biały” (?), 1985, s. 63. 
  13. ↑ Janusz Kropka. Zmiany w dopływie wody do Centralnej Pompowni Bolko. „Biuletyn Państwowego Instytutu Geologicznego”. 436, s. 302, 2009. Państwowy Instytut Geologiczny. ISSN 0867-6143. 
  14. ↑ Roman Majorczyk: Historia górnictwa kruszczowego w rejonie Bytomia. Bytom: Zakłady Górniczo - Hutnicze „Orzeł Biały” (?), 1985, s. 63. 
  15. ↑ Janusz Kropka. Zmiany w dopływie wody do Centralnej Pompowni Bolko. „Biuletyn Państwowego Instytutu Geologicznego”. 436, ss. 301 — 302, 2009. Państwowy Instytut Geologiczny. ISSN 0867-6143. 
  16. ↑ Generalna Dyrekcja Dróg Krajowych i Autostrad: Ogłoszenie w sprawie przetargu Odbiór i zagospodarowanie materiału z hałdy pogórniczej w Bytomiu w związku z budową autostrady A-1 na odcinku Piekary Śląskie- Maciejów w km 491+300 – 492+150. 24.11.2011. [dostęp 2016-07-28].
  17. ↑ Regulamin techniczny pracy transportu kolejowego na bocznicy wąskotorowej o prześwicie 785 mm Zakładów Górniczych im. L. Waryńskiego w Piekarach Śląskich — Wydział Nowy Dwór, Bytom III. Internetowa Encyklopedia Kolejnictwa Enkol.pl, 2016. [dostęp 2016-07-28].
  18. ↑ Krzysztof Soida: Koleje wąskotorowe na Górnym Śląsku od czasów najdawniejszych do 1990. T. I: Dzieje kolei wąskotorowych. Cz. Teczka z rysunkami, rysunek nr 82. Katowice: Wydawnictwo „Śląsk”, 1996. ISBN 83-85831-82-7. 

Biliografia

Źródło: „https://enkol.pl/index.php?title=Kopalnia_rud_cynku_i_ołowiu_„Nowy_Dwór”&oldid=56741”