Żuławska Kolej Dojazdowa

Żuławska Kolej Dojazdowa
Neuteich – Liessauer Kleinbahnnetz / Westpreußische Kleinbahn AG (1898 / 1899 - 1945) Gdańskie Koleje Dojazdowe (1945-1996)
Rok budowy	1898*
Zleceniodawca budowy	Allgemeine Deutsche Kleinbahn-Gesellschaft
Rozstaw szyn	750 mm
Istniejące linie	Czynne: Prawy Brzeg Wisły - Sztutowo Stegna Gd. - Nowy Dwór Gdański Wąsk. Nieczynne: Nowy Dwór Gdański Wąsk. - Ostaszewo Żuł., Nowy Dwór Gdański Wąsk. - DK7 (Kmiecin)
Długość czynnego odcinka	30 km
Długość całkowita istniejących szlaków	ok. 49 km
Długość zlikwidowanych linii	ok. 200 km
Stacje styczne z koleją normalnotorową	Lisewo Wąsk. (1898 - 1996), Nowy Staw Wąsk. (1898 - 1996), Malbork Wąsk. (1900 - 1958), Nowy Dwór Gdański Wąsk. (od 1901), Piaski Gdańskie (1905 - 1974)
Inne ważniejsze stacje	Ostaszewo Żuławskie, Lichnowy, Lipinka Gdańska, Malbork Kałdowo Wąsk., Stegna Gdańska, Sztutowo, Lewy Brzeg Wisły, Koszwały, Przejazdowo, Gdańsk Wąsk.
* Pierwsze odcinki powstały poprzez przebudowę kolejek Cukrowni Nowy Staw oraz Lisewo
Operatorzy
Nazwa Operatora	Okres działalności
NLK oraz WKAG	1898-1913
WKAG	1913-1945
PKP	1945 - 1996
PTMKŻ	od 2003
'

Kolej wąskotorowa na Żuławach Wiślanych prowadząca przewozy turystyczne w sezonie letnim, zarządzana przez Pomorskie Towarzystwo Miłośników Kolei Żelaznych. Stanowi pozostałość rozbudowanej niegdyś sieci Gdańskich Kolei Dojazdowych. Obecnie ruch odbywa się w miesiącach wakacyjnych na odcinku nadmorskim (Prawy Brzeg Wisły - Stegna Gdańska - Sztutowo) oraz na linii łączącej Stegnę Gdańską z Nowym Dworem Gdańskim. Pociągi prowadzone są lokomotywami spalinowymi Lxd2, spalinowymi wagonami motorowymi MBxd2 a w soboty i niedziele również parowozem Px48.

Historia

Pierwsze kolejki cukrownicze

Rozwój kolejek wąskotorowych na Żuławach Wiślanych zapoczątkowany został przez cukrownię w Nowym Stawie (Neuteich), która już w 1886 roku posiadała 4,5 km linii o szerokości toru 750 mm i trakcji konnej. Na początku lat '90 XIX wieku postanowiono zbudować kolejne odcinki oraz wprowadzić trakcje parową. Przed kampanią cukrowniczą 1893 roku cukrownia zamówiła dwa parowozy w zakładach Henschel i wybudowała nowe linie do Parszewa (Parschau), wsi Kącik (Neuteicher Hinterfeld) oraz Nowej Cerkwi (Neukirch I). W 1894 roku powstał odciek do Lipinki (Lindenau). Zakupiono również trzeci parowóz.

Cukrownia w Lisewie (Lissau) wykorzystywała kolej wąskotorową jako uzupełnienie posiadanej już wcześniej bocznicy normalnotorowej. Również tutaj zdecydowano się na szerokość toru 750 mm i początkowo zastosowano trakcję konną. Znaczne inwestycje poczyniono w 1894 roku: W zakładach Hagans zamówiono 3 parowozy i wybudowano linię do Miłoradza (Mielenz) z odgałęzieniem do wsi Mątowy Wielkie (Groß Montau) o łącznej długości 29,7 km.

W tym samym okresie na drugim brzegu Wisły swoją kolejkę wybudowała cukrownia w Cedrach Wielkich (Groß Zünder). Zdecydowano się na nietypowy rozstaw szyn - 780 mm. Jako pierwszy, już w 1888 r. powstał odcinek do Giemlic (Gemlitz) z odgałęzieniem do wsi Długie Pole. W następnych latach wybudowano linie do Osic (Wossitz), Steblewa (Stüblau), Koźlin (Güttland) i wreszcie do dworca kolejowego w Pszczółkach (Hohenstein). W latach 90 zakupiono 3 parowozy.

Pierwsze linie użytku publicznego w rejonie Nowego Stawu i Lisewa

W połowie lat '90 XIX w. obszarem Żuław zainteresowała się berlińska spółka ADKG (Allgemeine Deutsche Kleinbahn-Gesellschaft), która przedstawiła projekt przebudowy kolejek cukrowniczych na koleje użytku publicznego, połączenia poszczególnych odcinków w jedną sieć jak również budowy szeregu nowych połączeń. Powstać miały min. odcinki Lisewo - Lichnowy, Nowa Cerkiew - Ostaszewo - Nowy Dwór Gdański - Rybina, Nowy Dwór Gdański - Lipinka - Kałdowo - Kraśniewo oraz Kałdowo - Malbork - Stare Pole - Jasna - Dzierzgoń. Pod koniec 1897 roku ADKG przejęło koleje cukrowni w Nowym Stawie i Lisewie. W ramach przebudowy wymieniono szyny o masie 10 kg/mb na nieco cięższe (13,4 / 13,98 kg/mb) oraz podkłady na impregnowane. 11.11.1898 roku spółka NLK (Neuteich – Liessauer Kleinbahnnetz) uzyskała koncesję na eksploatację odcinka Lisewo - Miłoradz i po kilku dniach rozpoczęto przewozy. W tym samym roku udzielono koncesji na trasę Lipinka - Nowy Staw - Lichnowy - Nowa Cerkiew I. Ważną kwestią stało się połączenie obu fragmentów sieci, co nastąpiło 15.08.1899 r. gdy oddano do użytku odcinek Lisewo - Lichnowy. 8.11.1900 roku otwarto odcinek Nowa Cerkiew - Ostaszewo zaś w 1905 roku odgałęzienie Pogorzała - Pogorzała Wieś. Od 1907 roku rozpoczęto rozbudowę systemu bocznic. Rozwojowi sieci towarzyszyła rozbudowa infrastruktury. W Lisewie i Nowym Stawie powstały nowe parowozownie, warsztaty i budynki stacyjne. Niewielka parowozownia powstała również w Ostaszewie.

W początkowym okresie spółka posiadała 8 parowozów, 5 wagonów osobowych, 3 wagony pocztowo-bagażowe i 244 towarowe.

Powstanie kolejek w powiecie malborskim

Prace nad projektami połączeń wąskotorowych prowadziły pod koniec XIX w. również władze powiatu malborskiego. Pierwszym poważniejszym krokiem w kierunku ich realizacji była decyzja Sejmiku Prowincji Zachodniopruskiej z dnia 18.03.1898 roku. Zdecydowano o utworzeniu spółki mającej zbudować linie Malbork - Stare Pole - Jasna, Malbork - Kraśniewo (połączenie z kolejką cukrowni Lisewo), Kałdowo - Lipinka Gdańska oraz Ostaszewo - Nowy Dwór Gdański - Rybina. Jednocześnie postanowiono wesprzeć przedsięwzięcie pokrywając 1/4 kosztów. 27.05.1899 roku utworzono WKAG (Westpreußische Kleinbahn AG) mającą na celu budowę sieci kolei wąskotorowej w powiatach malborskim, elbląskim i Żuławy Gdańskie). Głównym akcjonariuszem z udziałem 42% zostało ADKG. Ponadto w skład spółki weszły: Państwo Pruskie (25%), Powiat Malborski (20%) i Prowincja Prusy Zachodnie (13%).<br\> Jako pierwsze 15 października 1900 r. otwarto odcinki Malbork - Kałdowo - Miłoradz oraz Kałdowo - Lipinka Gdańska. Kolejka przekraczała Nogat po dawnym moście kolei normalnotorowej, od 1891 r. służącym jedynie ruchowi drogowemu. Niecały miesiąc później (7 listopada 1900 r.) oddano do użytku odcinki Królewka - Stare Pole i Stare Pole - Stalewo. Największym problemem okazało się wyprowadzenie linii z Malborka. Konieczne było wykonanie 4 dwupoziomowych skrzyżowań z liniami normalnotorowymi wychodzącymi z Malborka oraz wysokich nasypów. W związku z tym ruch na odcinku Malbork - Królewka otwarto dopiero 11 września 1903 r. W międzyczasie zdążono wybudować linię Ostaszewo - Nowy Dwór Gdański, którą uruchomiono 16 października 1901 r. Powstał na niej pierwszy z obrotowych mostów zwodzonych o długości 7 m nad rzeka Świąta (Schwente).

Inwestycje WKAG na Żuławach Gdańskich

Pierwszą propozycją przedstawioną w 1896 r. przez ADKG była przebudowa sieci kolejek cukrowni Cedry Wielkie na kolej użytku publicznego wraz z jej rozbudową. Projekty te zainteresowały radnych powiatu Żuławy Gdańskie i wkrótce ustalono orientacyjny przebieg dwóch przewidywanych linii. Pierwsza miała połączyć Gdańsk (Danzig) ze Świbnem (Schiewenhorst) przez Przejazdowo (Knüppelkrug), Koszwały (Gottswalde) i Miłocin (Herzberg), zaś druga miała tworzyć pętlę, łącząc stacje Przejazdowo i Miłocin trasą okrężną przez Giemlice (Gemlitz). Zakładano również przedłużenie linii ze Świbna (Schiewenhorst) wzdłuż wybrzeża Bałtyku przez Mikoszewo (Nickelswalde), Jantar (Pasewark), Stegnę (Steegen) do Sztutowa (Stutthof) wraz z odcinkiem Stegna - Rybina (Fischerbabke), który zapewniłby połączenie z pozostałymi liniami WKAG. Po dość długim i trudnym okresie zbierania potrzebnego kapitału i prac projektowych, 15 listopada 1902 r. uzyskano zgodę ministra robót publicznych na budowę "Kolejek Gdańskich" (Danziger Kleinbahnen), przy czym w stosunku do pierwotnej koncepcji jedną ze stacji węzłowych przeniesiono z Miłocina do Koszwał. Oba brzegi przekopu Wisły miała połączyć kolejowa przeprawa promowa, zaś w Rybinie przewidziano budowę dużego obrotowego mostu zwodzonego nad Szkarpawą. Prace zlecono firmie WKAG, która również w przyszłości miała się zająć jej eksploatacją.<br\> Latem 1904 roku ukończono budowę nasypów, jednak ułożono zaledwie 30 km toru. Najbardziej zaawansowany był odcinek Mikoszewo - Sztutowo na prawym brzegu Wisły. Jesienią udało się ukończyć odcinek Koszwały (Gottswalde) - Cedry Wielkie (Groß Zünder) - Giemlice (Gemlitz) - Wróblewo (Sperlingsdorf) oraz parowozownie w Cedrach Wielkich i Giemlicach. Dzięki temu 3 października można było uruchomić przewozy buraków cukrowych dla cukrowni w Cedrach Wielkich. Przewozy publiczne na wszystkich odcinkach uruchomiono 17 sierpnia 1905 roku. W początkowym okresie nie obsługiwano jednak przeprawy promowej przez Wisłę między Świbnem i Mikoszewem. Stało się tak, gdyż prom kolejowy "Schiewenhorst II" w drodze ze stoczni utknął z powodu niskiego stanu wody. Do całkowitego uruchomienia kolejki brakowało jeszcze odcinka Stegna - Rybina, który oficjalnie oddano do eksploatacji po ukończeniu mostu obrotowego wraz z odcinkiem Rybina - Nowy Dwór Gdański 1 maja 1906 r. Dzięki temu uzyskano połączenie z pozostałą siecią kolejek żuławskich.

Źródła

Witkowski Roman, Koleje Wąskotorowe na Żuławach, Wyd. 1, Poznań, Kolpress, 2009, ISBN 978-83-920784-3-2

http://ptmkz.pl/pocia/infor.htm