Organizacja służby dyspozytorskiej GKW

Wprowadzenie

Podstawowym zadaniem służby dyspozytorskiej Górnośląskich Kolei Wąskotorowych było regulowanie i nadzór nad całokształtem pracy przewozowej na sieci.

Artykuł opracował Mariusz Herchold na podstawie dokumentów ze zbiorów własnych oraz dostępnej literatury.

Stanowiska pracy

Dyspozytura przewozów GKW działała całodobowo przynajmniej do 1991 roku, choć już wtedy przewidywano możliwość jej okresowego zamykania w sytuacji braku przewozów w wybrane dni. Liczba stanowisk dyspozytorskich zmieniała się zależnie od natężenia przewozów. Dopóki na jednej zmianie pracował więcej niż jeden dyspozytor, każdy z nich miał przypisane rejony przewozów. W 1982 roku przewidywano jeszcze 2 stanowiska: pierwsze z nich obsługiwało rejony Bytom Karb i Rudy, a drugie Maciejkowice i Poręba . Przynajmniej od 1991 roku było to już tylko jedno stanowisko obsługujące całą sieć . Prawdopodobnie we wcześniejszych latach liczba stanowisk była większa z uwagi na wielkość przewozów realizowanych przez GKW.

Zmiany dyspozytorów następowały o godzinie 07:00 i 19:00. W późniejszym czasie dozwolone było ograniczanie czasu pracy do dwóch 8-godzinnych zmian (06:00-14:00 i 14:00-22:00).

W latach 90. XX wieku, aby zostać dyspozytorem przewozów GKW, należało legitymować się wykształceniem co najmniej średnim, posiadać zdany egzamin na referenta kolei państwowych oraz przepracować na PKP 4 lata na stanowiskach technicznych, w tym 1 rok na stanowisku dyżurnego ruchu.

Lokalizacja i podległość

Przez długi czas dyspozytura przewozów GKW znajdowała się w budynku Zarządu Kolei Dojazdowych w Bytomiu, przy ul. Powstańców Warszawskich. Z dniem 1 listopada 1991 roku przeniesiono ją na stację Bytom Karb Wąsk.. Polegało to na oficjalnej likwidacji dyspozytury przewozów i powołaniu dyspozytury stacyjnej, która mimo swojej nowej nazwy w dalszym ciągu nadzorowała ruch pociągów na całej sieci GKW. Kolejna zmiana lokalizacji dyspozytury miała miejsce 1 lutego 1998 roku, kiedy przeniesiono ją do Maciejkowic, jako nowej stacji zbiorczej GKW.

Dopóki dyspozytura przewozów znajdowała się w Zarządzie Kolei Dojazdowych, podlegała pod tamtejszy Dział Przewozów, a jej pracą kierował starszy dyspozytor. Później zwierzchnikami dyspozytury byli zawiadowcy stacji .

Dyspozytorzy trakcyjni pracowali w poszczególnych lokomotywowniach.

Wyposażenie

Najważniejszym wyposażeniem dyspozytury GKW, niezbędnym do realizacji postawionych zadań i obowiązków, była łączność. Do dyspozycji były:

• 3 centralki łączności dyspozytorskiej, zamienione na telefon MB po opuszczeniu budynku Zarządu Kolei Dojazdowych,
• 2 numery łączności bazowej,
• 1 numer łączności miejskiej,
• od 1977 roku radiotelefon.

Nieznane jest wyposażenie dyspozytur trakcyjnych, wiadomo jednak że posiadały stosowną łączność.

Zadania i obowiązki

Niezależnie od okresu, zadania służby dyspozytorskiej GKW w swoim zasadniczym kształcie nie zmieniały się.

Śledzenie i regulowanie ruchu kolejowego

Dyspozytorzy przewozów na podstawie porozumiewania się z dyżurnymi ruchu ustalali i rejestrowali bieżące położenie pociągów. W przypadku zakłóceń w ruchu podejmowane były operatywne decyzje o działaniach mających zapewnić ciągłość realizacji przewozów.

Planowanie pracy lokomotyw pociągowych

O ile zadaniem dyspozytorów trakcyjnych poszczególnych lokomotywowni było zapewnienie odpowiedniej liczby lokomotyw z drużynami pociągowymi, o tyle do zadań dyspozytorów przewozów należało odpowiednie zaplanowanie pracy tych lokomotyw. Polegało to na takim przydziale pociągów do prowadzenia, aby zrealizować jak największą liczbę bruttotonokilometrów, a jednocześnie zapewnić terminowy powrót do lokomotywowni.

Opracowywanie rozkładu jazdy

Ruch pociągów pasażerskich na GKW odbywał się przede wszystkim na podstawie służbowego rozkładu jazdy, natomiast ruch pociągów towarowych prowadzony był operatywnie, jednak pociągi uruchamiane były zgodnie z trasami ujętymi w służbowym rozkładzie jazdy. Zdarzało się, że pociąg ujęty w takim rozkładzie nie był uruchamiany z powodu braku towarów do przewiezienia w danej relacji. Możliwe również było uruchomienie pociągu pasażerskiego lub towarowego nie objętego rocznym rozkładem jazdy, na podstawie odrębnego telegramu opracowanego przez Zarząd Kolei Dojazdowych. Rola dyspozytora przewozów w opracowaniu rozkładu jazdy była spełniania w przypadkach przesyłania lokomotyw luzem. Dyspozytor korzystał wówczas z czasów jazdy podanych w Dodatku I do służbowego rozkładu jazdy.

Gospodarka wagonowa

Przewozy na GKW realizowane były na podstawie uaktualnianego na bieżąco planu załadunków. Na jego podstawie dyspozytor przewozów podejmował decyzję o tym kiedy oraz ile wagonów podstawić pod załadunek na daną bocznicę. Po zgłoszeniu składu jako gotowego do zabrania po załadunku, dyspozytor planował i nadzorował jego sprawny przewóz do odbiorcy. Z kolei po zgłoszeniu zakończenia rozładunku składu, do obowiązków dyspozytora było zabranie tego składu pod kolejny załadunek lub do odstawienia na postój do czasu konieczności zrealizowania kolejnego zapotrzebowania według planu załadunków.

Reagowanie na wypadki i wydarzenia

Po wystąpieniu wypadku lub wydarzenia, dyspozytor powiadamiał odpowiednie organa oraz służby, a następnie podejmował decyzje mające na celu jak najszybsze usunięcie skutków (np. zamawiał pociąg ratunkowy) oraz minimalizował wpływ na realizowane przewozy (np. kierował pociągi droga okrężną, jeżeli była taka możliwość).

Realizacja mierników eksploatacyjnych

Dyspozytorzy przewozów i dyspozytorzy trakcyjni ponosili współodpowiedzialność za realizację mierników eksploatacyjnych. Należały do nich m.in.:

• masa przewiezionych przesyłek towarowych,
• liczba wykonanych bruttotonokilometrów,
• załadunek statyczny wagonu,
• średni dobowy przebieg lokomotywy,
• współczynnik obrotu wagonu towarowego.

Prowadzenie dokumentacji

Dokumentacja prowadzona przez dyspozytorów przewozów dotyczyła głównie rejestracji ruchu oraz wykorzystania taboru wagonowego, a ta prowadzona przez dyspozytorów trakcyjnych dotyczyła pracy taboru trakcyjnego oraz pracowników drużyn pociągowych.

Pozostałe zadania

Poza oczywistymi zadaniami związanymi z nadzorem nad realizacją przewozów, dyspozytura GKW wykonywała również inne, zależnie od lokalizacji. W okresie funkcjonowania w budynku Zarządu Kolei Dojazdowych, dyspozytorzy byli odpowiedzialni za wpuszczanie osób do tego budynku po godzinie 15:00. W tym czasie dyspozytura GKW posiadła również zaliczkę w wysokości ówczesnych 1 600 zł na ewentualne pokrycie kosztów dojazdów komunikacją miejską pracowników GKW wzywanych w pilnych sprawach służbowych.

Po przeniesieniu dyspozytury na stację Maciejkowice, do zadań dyspozytora przewozów dodano dokonywanie obchodów terenu stacji w okresach przerw w ruchu pociągów oraz opalanie budynku stacyjnego w okresie zimowym.