Rozstaw szyn

Rozstaw szyn, inaczej, rozstaw toru, prześwit toru – odległość między wewnętrznymi powierzchniami główek szyny. W Polsce prześwit mierzony 14 mm poniżej górnej powierzchni szyn wynosi na liniach normalnotorowych 1435 mm. Czym innym jest odległość między osiami główek szyn (wynosi ok. 1500 mm).

Oprócz rozstawu normalnego, 1435 mm, istnieje kilka podstawowych rozstawów stosowanych w różnych państwach na liniach kolei sieci krajowej: 1000 mm, 1067 mm, 1520 mm, 1600 mm, 1668 mm, 1676 mm.

Niejednokrotnie konieczność prowadzenia pociągów różnych rozstawów tą samą trasą spowodowało budowę torów trój- lub czteroszynowych (w splocie). Splot trójszynowy stosować można tam, gdzie różnica rozstawu jest na tyle duża, by dało się umieścić dwie szyny obok siebie.

Istnieje pewna tolerancja, z którą pociągi jednego rozstawu mogą korzystać z toru innego rozstawu. Na przykład tor o prześwicie 1520 mm jest praktycznie kompatybilny z torem 1524 mm (ruch między Rosją i Finlandią odbywa się bez zmiany rozstawu kół – 1524 mm tor fiński i dawny rosyjski, tzw. carski). Różnica mogła być jeszcze większa: w USA pociągi rozstawu 1435 mm mogły używać torów o prześwicie 1448 mm. Przy odpowiednio szerokich obręczach kół mogły też używać toru 1473 mm.

Przegląd najpopularniejszych rozstawów szyn

Pogrubiono rozstawy nadal eksploatowane

Waldenburgerbahn; tor 750 mm

Rozstawy wąskotorowe

• 470 mm - KWK "Dymitrow" (obecnie KWK Centrum) , KWK "Matylda" (zakład zamknięto), KWK "Rozbark"
• 500 mm - KWK "Siemianowice" (zakład zamknięto), ZGH "Orzeł Biały (Zakład zamknięto)
• 520 mm - Huta "Baildon" (w upadłości), KWK "Gottwald" (zakład zamknięto) , KWK "Wawel" (Zakład zamknięto)
• 535 mm - KWK "Pokój"
• 550 mm - m.in. KWK "Marcel" , KWK "Rozbark" , KWK "Zabrze-Bielszowice"
• 565 mm - KWK "Pstrowswki" (niepewne - zmiana właściciela)
• 600 mm – wiele kolei w Polsce, w szczególności koleje leśne i przemysłowe, m.in. nadal eksploatowana kolejka turystyczna Maltanka w Poznaniu, Kolej Wąskotorowa Rogów – Rawa – Biała (rozstaw pierwotny); zakłady i kopalnie na górnym śląsku m.in. : KWK "Wieczorek",KWK "Andaluzja", Huta metali nieżelaznych "Szopienice ", Zakłady azotowe im P. Findera, Zakłady dolomitowe "Bytom", zakłady metalurgiczne "Silesia"
• 610 mm – Darjeeling Himalayan Rly., 1879; także inne koleje w Indiach;
• 615 mm - Chorzowska Wytwórnia Konstrukcji Stalowych KONSTAL , Huta "Kościuszko", KWK "Wieczorek"
• 620 mm - KWK "Chwałowice" , KWK "Jankowice" , KWK "Knurów"
• 624 mm - KWK "Wujek"
• 625 mm - KWK "Bobrek ",KWK "Nowy Wirek"
• 628 mm - KWK "Karol" (Zakład zamknięto)
• 630 mm - m.in. Huta "Jedność", KWK "Makoszowy", KWK "Szombierki", KWK "Katowice"
• 640 mm - KWK "Dębieńsko", KWK "Rydułtowy"
• 650 mm - KWK "Gottwald", KWK "Pokój"
• 655 mm - KWK "Pstrowski"
• 670 mm" - Huta "Batory"
• 750 mm – Waldenburgerbahn pod Liestal, Szwajcaria, wiele kolei w Polsce, np. 1880; Koszalińskie Koleje Wąskotorowe (przed przekuciem), kolej Przeworsk – Dynów (Przeworska Kolej Dojazdowa, rozstaw obecny), Kolej Wąskotorowa Rogów – Rawa – Biała (rozstaw obecny); Wiele kopalń i zakładów w Polsce
• 760 mm

• tzw. "bośniacki", rozstaw popularny w Austro-Węgrzech (m.in. 1904 Przeworska Kolej Dojazdowa – rozstaw pierwotny), Bieszczadzka Kolejka Leśna (przed przekuciem), Jindřichohradecké místní dráhy w Czechach), 1910-70 tramwaj w Dubrowniku;
• pojawia się również w 1869 w Afryce południowej jako jeden z dwóch pierwotnych rozstawów przed adaptacją "rozstawu przylądkowego" jako standardowego dla sieci krajowej;

• 762 mm – liczne linie, m.in.:

• kolej FC Antofagasta a Bolivia w l. 1883-1928 ;
• tramwaje w Port-au-Prince (Haiti, 1878-1932);
• Indie: Kalka-Shimla Rly., 1903;
• tramwaje w Pusanie (Korea, 1910-1933);

• 785 mm – Górnośląskie Koleje Wąskotorowe, pierwotnie także tramwaje w regionie górnośląskim (1894-1951);WPKiW w Chorzowie - obecnie (od 2013)
• 800 mm – Kolejka Wilanowska 1892, także inne kolejki dojazdowe pod Warszawą;
• 891 mm – wiele kolei prywatnych w Szwecji; zachowana Roslagsbanan pod Sztokholmem (3 stopy szwedzkie);
• 900 mm – tramwaje w Krakowie (niezachowane), Lizbonie i Linzu; kolej turystyczna w WPKiW w Chorzowie - (w latach 1965-2013)
• 914 mm

• pojedyncze linie w USA, m.in. Durango & Silverton Narrow Gauge RR (1882);
• dominujący rozstaw irlandzkich kolejek wąskotorowych;
• wiele linii w Andach i Ameryce Środkowej;

• 925 mm – tramwaje w Saskiej Kamienicy, do 1988;
• 950 mm – kolejki dojazdowe we Włoszech, m.in. Circumvesuviana;

Tor metrowy, Uganda Railway pod Mombasą w Kenii

Tor trójszynowy umożliwiający jazdę pociągów o rozstawie kół 1067 mm i 1435 mm; koleje Odakyū i Hakone tozan, okolice Jokohamy

Rozstawy średnie

Kategoria wyróżniana w krajach, gdzie rozstawy z tego przedziału są podstawowe na sieci krajowej; w Polsce grupę tę włącza się do "torów wąskich".

• 1000 mm – tzw. "metrowy", wiele kolei i tramwajów na całym świecie, m.in.:

• Czechy: koleje linowo-terenowe w Karlowych Warach;
• Hiszpania, koleje wąskotorowe: od 1852;
• Brazylia, EF Leopoldina pod Rio de Janeiro, 1853;
• Indie, kolej Delhi – Farukh Nagar; w XX w. duża sieć w Bengalu Wschodnim;
• Argentyna: kolej Cordoba – Tucuman, 1873; tzw. "trocha angosta";
• Malaje, od 1885;
• koleje w Boliwii;
• Kenia, Uganda: Uganda Rly., 1896;
• cała sieć kolejowa Madagaskaru (854km);
• Polska: linie wąskotorowe na Pomorzu Zachodnim, niektóre sieci tramwajowe (Elbląg, Toruń, Łódź, Grudziądz i Bydgoszcz);WPKiW w Chorzowie - rozstaw pierwotny -(1957-1965)
• Słowacja: Tatrzańskie Koleje Elektryczne, kolej zębata Szczyrba - Szczyrbskie Jezioro;
• Ukraina: lwowskie tramwaje.

• 1009 mm – tramwaje w Sofii;
• 1040 mm Polska - Kolej zakładowa Nasycalni Podkładów w Czeremsze
• 1050 mm – Palestyna, Arabia: Kolej Hedjaz 1908; także inne koleje regionu;
• 1067 mm – tzw. "przylądkowy":

• niepotwierdzone zastosowanie – Rosja, kolej kopalniana na Ałtaju, 1806;
• Australia, Queensland, linia Ipswich – Grandchester 1865;
• Japonia, linia Tokio – Jokohama, 1872; większość torów kolei japońskich
• San Francisco, tramwaje linowe, 1873;
• Kraj Przylądkowy i Natal: od 1874 rozstaw standardowy na sieci południowoafrykańskiej; konwersja kolei z toru normalnego i 760 mm;
• Sudan i Sudan południowy 1897 więcej informacji: kolej w Sudanie, kolej w Sudanie południowym

• 1101 mm – Szwecja, Fryckstads Järnväg, 1849;
• 1106 mm – kolej konna Budziejowice – Linz 1827 (3½ stopy austriackiej);
• 1219 mm – tramwaje w Bradford 1884, Glasgow Subway 1896 (4 stopy brytyjskie);
• 1372 mm – tzw. "szkocki" (4 stopy bryt. 6 cali):

• pierwotnie wiele kolei w Szkocji, m.in. Ardrossan & Johnstone Rly., 1810;
• Japonia, tramwaje tokijskie (zachowane dwie linie), Keiō Dentetsu, jedna linia metra;

Rozstaw normalnotorowy

• 1435 mm (4 stopy bryt. 8½ cala) – tzw. "stephensonowski" albo normalny: Anglia, kolej Stockton & Darlington Rly. (1825); potem wiele kolei i tramwajów na całym świecie; o przyjęciu tego rozstawu jako standardowego zadecydowała zapewne jego popularność w krajach, gdzie kolej rozwinęła się najwcześniej: Wlk. Brytanii, Niemczech, Francji, północno-wschodnich Stanach Zjednoczonych. Rozstaw normalny jest również zastosowany na większości polskiej sieci kolejowej.

Melbourne, tory 1600 mm

Great Western Rly., tor "brunelowski"

Rozstawy szerokotorowe

• 1445 mm

• tramwaje w Mediolanie, Turynie i Rzymie;
• metro w Madrycie;

• 1448 mm – tzw. "pensylwański": typowy dla Pennsylvania RR w USA; używały go pociągi normalnotorowe; po 1886 stopniowa konwersja na rozstaw normalny;
• 1450 mm – tramwaje w Dreźnie;
• 1458 mm – tramwaje w Lipsku;
• 1473 mm – dawny popularny rozstaw torów w stanach Ohio i New Jersey (lata 30. i 40. XIX wieku), które były zbudowane z szyn drewnianych z żelaznym okuciem powierzchni jezdnej; tzw. "Ohio broad gauge";
• 1495 mm – tramwaje w Toronto; potem także metro w Toronto;
• 1520 mm – tzw. "rosyjski" (nowy), standardowy dla krajów byłego ZSRR;
• 1524 mm – tzw. "rosyjski" (stary):

• USA: wiele kolei w stanach południowych w połowie XIX w. (5 stóp brytyjskich); konwersja większości na 1448 mm w 1886;
• Rosja, Николаевская ж.д., przed 1851; tramwaje warszawskie do 1947; nadal standardowy w Finlandii i w Estonii;

• 1575 mm – Irlandia, Dublin & Drogheda Rly., rozstaw pierwotny;
• 1581 mm – tzw. "pensylwański rozstaw tramwajowy": obecnie tramwaje w Filadelfii i Pittsburgu (5 stóp bryt. 2¼ cala);
• 1588 mm – tramwaje w Nowym Orleanie;
• 1600 mm – tzw. "irlandzki":

• Irlandia, wprowadzony zaleceniem z 1845;
• Australia, Wiktoria: kolej Melbourne & Hobson's Bay Rly., 1854;
• Brazylia, São Paulo Railway, 1867;

• 1638 mm – tramwaje w Baltimore;
• 1664 mm – pierwotny rozstaw kolei portugalskich (5 stóp portugalskich);
• 1668 mm – wspólny rozstaw "iberyjski"; obowiązujący standard sieci Hiszpanii i Portugalii;
• 1672 mm – kolej Barcelona – Mataró, Katalonia, 1848 (6 stóp katalońskich); pierwotnie podstawowy na sieci hiszpańskiej;
• 1676 mm – tzw. "brytyjski rozstaw kolonialny" (5½ stopy brytyjskiej):

• Kanada, Champlain & St. Lawrence RR, 1836; później podstawowy w Kanadzie do 1870; następnie przejście na tor normalny dla integracji z kolejami USA;
• Indie, Great Indian Peninsular Rly. linia Bombaj – Thana, 1853; tzw. "broad gauge";
• Argentyna, kolej Parque – Floresta, 1857; tzw. "trocha ancha";
• USA, San Francisco: kolej BART 1972;

• 1825 mm – Rosja, kolej Царскосельская ж.д., tor pierwotny, 1836;
• 1880 mm – Irlandia, Ulster Rly., rozstaw pierwotny;
• 1945 mm – Holandia, kolej HSM, 1839-66;
• 2000 mm – Szkocja, CairnGorm
• 2140 mm – tzw. "Brunel gauge", Anglia, kolej Great Western Rly., 1838-92;
• 3000 mm (także 4000 mm i 6500 mm) – tak zwana "Breitspur" – kolej planowana w czasach Trzeciej Rzeszy.

Linki zewnętrzne

• J. B. Calvert, The Ohio Broad Gauge and Other Fables

Źródła

• Krzysztof Soida, Koleje wąskotorowe na Górnym Śląsku,wyd. Apland, Katowice 2001 , s.169-172