Edytujesz Górnośląskie Koleje Wąskotorowe

[[Plik:Bytom, GKW.jpg|thumb|300px|Pociąg Górnośląskich Kolei Wąskotorowych na stacji [[Bytom Wąskotorowy|Bytom Wąsk.]] (lokomotywa [[Lxd2]])]]
[[Plik:Miasteczko.gkw.jpg|thumb|right|300px|Pociąg Górnośląskich Kolei Wąskotorowych na stacji w Miasteczku Śląskim]]
'''Górnośląskie Koleje Wąskotorowe''' ('''GKW''', miejscowa nazwa ''[[wikt:rosbanka|rosbanka]]'', niem. ''Oberschlesische Schmalspurbahn'' (OSSB)) – publiczna sieć [[kolej wąskotorowa|kolei wąskotorowych]] o [[rozstaw szyn|prześwicie toru]] 785&nbsp;mm służąca głównie do transportu surowców i półproduktów między zakładami przemysłowymi Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego.

Ich powstanie zostało uwarunkowane niewydolnością ówczesnego systemu transportu towarów, który opierał się na drogowym przewozie konnym (przez tzw. wekturantów). W naturalny sposób GKW łączyły ze sobą autonomiczne wąskotorowe [[kolej przemysłowa|koleje wewnątrzzakładowe]] poszczególnych kopalń, hut i innych fabryk. Niezależnie od GKW, poszczególne przedsiębiorstwa tworzyły własne linie i sieci kolejowe, np. linia [[Linia wąskotorowa Gliwice – Racibórz|Gliwice Trynek – Rudy – Racibórz]] czy sieć kolei łącząca zakłady koncernu [[Georg von Giesches Erben|Giesche`s Erben]] w rejonie Szopienic. Większość prywatnych kolei miała zapewnione połączenie z siecią publicznych GKW. Niektóre z nich, jak np. linię Gliwice Trynek – Rudy – Racibórz zostały organizacyjnie przyłączone do GKW po 1945 roku w ramach jednego przedsiębiorstwa – [[Polskie Koleje Państwowe|Polskich Kolei Państwowych]].

Górnośląskie Koleje Wąskotorowe pełniły funkcję kolei znaczenia miejscowego, tj. większość ładunków została nadawana do i ze stacji w obrębie własnej sieci. z wyjątkiem typowo pasażersko-towarowej linii Gliwice Trynek – Rudy – Racibórz, GKW w zasadzie nie służyły transportowi osób. Incydentalne przypadki przewozów pasażerskich miały miejsce zaraz po [[II wojna światowa|II wojnie światowej]] między Katowicami a Tarnowskimi Górami oraz w pewnych okresach czasu między oddziałami zakładów przemysłowych. Na linii rudzkiej do 1991 roku prowadzono regularne przewozy pasażerskie między Gliwicami a Rudam i Raciborzem. W latach 70. XX wieku uruchomiono próbnie rozkładowe pociągi turystyczne łączące Bytom z [[Jezioro Chechło-Nakło|Zalewem Nakło-Chechło]] w Miasteczku Śląskim. Szybko z nich zrezygnowano, najprawdopodobniej z uwagi na odbywający się operatywnie intensywny ruch towarowy kolidujący z ruchem pasażerskim wymagającym regularnego rozkładu jazdy oraz wyjątkowo duże zainteresowanie przewyższające zdolność przewozową. Do pomysłu powrócono w 1993 roku, kiedy ponownie uruchomiono połączenie turystyczne na tej samej trasie. Wkrótce relację wydłużono aż do Siemianowic Śląskich. Obecnie GKW funkcjonują tylko jako kolej turystyczna.

Należy odnotować, że oprócz publicznych i prywatnych kolei wąskotorowych oraz połączonych z nimi bocznic i kolei wewnątrzzakładowych o prześwicie 785&nbsp;mm, na Górnym Śląsku istniały też koleje wąskotorowe o innym prześwicie. Służyły transportowi wewnątrzzakładowemu (na zwałowiska odpadów, w cegielniach itp.) lub jako naziemne koleje górnicze obsługujące prawie każdy wydobywczy lub materiałowy szyb kopalniany. Najczęściej spotykane prześwity to: 600&nbsp;mm, 630&nbsp;mm, 800&nbsp;mm, 900&nbsp;mm, 1050&nbsp;mm. Nierzadko jeden zakład posiadał kilka systemów wąskotorowych o różnych szerokościach toru. Ponadto w [[Wojewódzki Park Kultury i Wypoczynku|Wojewódzkim Parku Kultury i Wypoczynku w Chorzowie]] zbudowano wąskotorową [[Kolejka parkowa w Wojewódzkim Parku Kultury i Wypoczynku|kolej parkową]]. Nie były one połączone z siecią GKW.

== Historia ==
Pierwotna sieć zbudowana została przez [[Kolej Górnośląska|Towarzystwo Kolei Górnośląskiej]] w latach 1851-1857. Początkowo część ruchu była obsługiwana przez zaprzęgi konne. W latach 1851-1852 powstało kilka oddzielnych odcinków między zakładami przemysłowymi, o łącznej długości 35&nbsp;km. W latach 1854-1857 zbudowano dwa podstawowe odcinki [[Tarnowskie Góry]] - [[Wirek]] (25&nbsp;km) i [[Bytom Karb]] − [[Bogucice]] − [[Zawodzie (Katowice)|Huta Kunegunda]] (15&nbsp;km), przez co powstała zorganizowana sieć łącznej długości ok. 75&nbsp;km. Przewożono wówczas ok. 250.000 ton towarów rocznie<ref name=mt>Krzysztof Soida: "Wąskotorowe drogi:koleje polskie" w: Młody Technik nr 5/1986, s. 7-10.</ref>. Sieć kolejowa była początkowo [[dzierżawa|dzierżawiona]] przez [[Rudolf Pringsheim|Rudolfa Pringsheima]]. 1 marca [[1884]] koleje górnośląskie przeszły na własność [[Królestwo Prus|Królestwa Prus]]<ref name=mt/> i były dalej rozbudowane przez państwowy zarząd kolejowy ([[Königlich Preußische Eisenbahn-Verwaltung|KPEV]]). W 1887 powstała odrębna linia [[Trynek (Gliwice)|Gliwice Trynek]] - [[Rudy (województwo śląskie)|Rudy]] - [[Racibórz]] (48&nbsp;km)<ref name=mt/>. System Górnośląskich Kolei Wąskotorowych został podzielony na skutek podziału Górnego Śląska pomiędzy Polskę i Niemcy w 1922. Wraz z kryzysem gospodarczym, zahamowało to rozwój kolei w okresie międzywojennym<ref name=mt/>. Części kolei były pod zarządami Rzeszy Niemieckiej ([[Deutsche Reichsbahn|DR]]) i Polski ([[Polskie Koleje Państwowe|PKP]]). 

GKW były kluczowym elementem lokalnego [[system transportowy|systemu transportowego]] w miastach [[Górnośląski Okręg Przemysłowy|GOP]], a sieć licząca w szczytowym okresie rozwoju ponad 230&nbsp;km długości obejmowała trójkątny obszar sięgający po miejscowości [[Żyglin-Żyglinek|Żyglin]] i [[Bibiela]] na północy, [[Racibórz]] na płd. zachodzie, [[Mysłowice]] na płd. wschodzie. GKW łączyły setki [[kopalnia|kopalń]], [[Hutnictwo|hut]], [[fabryka|fabryk]] i [[elektrownia|elektrowni]] aglomeracji, służąc lokalnemu transportowi ładunków masowych, a w szczytowym okresie przewozów 1950-1970 masa ładunków przewożonych rocznie przez GKW wynosiła 5-6 milionów ton.

W okresie przemian ustrojowych po 1989 roku [[Polskie Koleje Państwowe|PKP]] stopniowo zrezygnowały z obsługi [[kolej wąskotorowa|kolei wąskotorowych]] i przystąpiły do ich likwidacji, przy czym na mocy ustawy o restrukturyzacji [[Polskie Koleje Państwowe|PKP]] zaistniała możliwość nieodpłatnego przejęcia ich majątku przez gminy. Skorzystały z niej miasta [[Bytom]], [[Tarnowskie Góry]] i [[Miasteczko Śląskie]] a także [[Kuźnia Raciborska]] i [[Racibórz]]. Od 2002 roku rolę głównego właściciela GKW przejął samorząd miasta [[Bytom]], a operatorem kolei zostało [[Stowarzyszenie Górnośląskich Kolei Wąskotorowych]]. W 2003 roku GKW obchodziły 150-lecie istnienia.

Do dziś pozostała czynna tylko jedna linia historyczna ([[Bytom Wąskotorowy|Bytom Wąsk.]] - [[Miasteczko Śląskie]] Wąsk.) z regularnym ruchem turystycznym, szczątkowa linia historyczna w rejonie stacji [[Rudy (województwo śląskie)|Rudy]] oraz dwie z dużych dawnych stacji - [[Bytom Karb Wąskotorowy|Bytom Karb Wąsk.]] i Rudy. [[Rudy (stacja kolejowa)|Skansen w Rudach]] jest zarządzany przez odrębne stowarzyszenie.

==Przypisy==
<references/>

== Zobacz też ==
* [[Kolejka parkowa w Wojewódzkim Parku Kultury i Wypoczynku]]
* [[Stowarzyszenie Górnośląskich Kolei Wąskotorowych]]
* [[Rudy (stacja kolejowa)]]
* [[Koleje wąskotorowe w Zagłębiu Ostrawsko-Karwińskim]]
* [[Kolej przemysłowa]]
* [[Balkan (kolej wąskotorowa)]]

== Linki zewnętrzne ==
* [http://www.sgkw.eu Oficjalna strona GKW]
* [http://www.gkw.pl Strona o GKW]

{{Wikipedia}}
[[Kategoria:Hasła encyklopedyczne]]
[[Kategoria:Górnośląskie Koleje Wąskotorowe]]