Rudy: Różnice pomiędzy wersjami
| Linia 216: | Linia 216: | ||
| Pw53-02 | | Pw53-02 | ||
| style="background-color:#ff0090;" |Eksponat | | style="background-color:#ff0090;" |Eksponat | ||
| − | | Przebudowany z Tw53. Tender od Px48. | + | | Przebudowany z Tw53. Tender od Px48. |
|- | |- | ||
| [[Tabor:Lw-02988|Tw9-8]] | | [[Tabor:Lw-02988|Tw9-8]] | ||
| Linia 226: | Linia 226: | ||
| Tw9-8 | | Tw9-8 | ||
| style="background-color:#ff0090;" |Eksponat | | style="background-color:#ff0090;" |Eksponat | ||
| − | | Na stacji znajduje się kocioł służący kiedyś do ogrzewania lokomotywowni | + | | Na stacji znajduje się kocioł służący kiedyś do ogrzewania lokomotywowni a obecnie jest częścią ekspozycji muzeum multimedialnego w hali wagonowni Rudy. |
|- | |- | ||
| [[Tabor:Lw-02989|Borsig Bn2t]] | | [[Tabor:Lw-02989|Borsig Bn2t]] | ||
Wersja z 09:16, 12 paź 2022
stacja Rudy
Stan: czynny
Kolej
Górnośląskie Koleje Wąskotorowe
Miejscowość
Rudy
Powiat
Raciborski
Współrzędne geograficzne
50°11'23.7"N 18°27'51.1"E
Skrót telegraficzny
R
Rok utworzenia
1899
Peron
Tak
Nastawnia
Tak - w budynku stacyjnym
Budynek stacyjny
tak
Lokomotywownia
tak
Nazwa
| Rauden | 1899 | - | 1945 |
| Rudy | 1945 | - | nadal |
Rodzaj
| stacja | 1899 | - | nadal |
Określenie linii przebiegających przez posterunek, położenie posterunku linii oraz zakres lat
| Bytom Karb Wąsk. - Racibórz Markowice | km 41,1 | b/d | - | b/d |
Opis budynków i urządzeń
Na stacji znajduje się:
- powojenny budynek stacyjny (posiada oryginalne piwnice), w którym znajduje się poczekalnia, kasa, nastawnia oraz biura.
- 3 stanowiskowa lokomotywownia wraz z przylegającą wagonownią.
- wieża wodna.
- inne budynki gospodarcze, w tym jeden z oryginalnym tzw. murem pruskim lub inaczej nazywany budową szachtową.
Opis urządzeń zabezpieczenia ruchu kolejowego
Urządzenia kluczowe, mechaniczne scentralizowane oraz urządzenia przekaźnikowe z pulpitem kostkowym.
Opis układu torowego
Historia
Położenie posterunku w terenie
Galeria
Zestawienie taboru
Uwaga: Zestawienie zawiera informacje na temat wszystkich pojazdów trakcyjnych, które kiedykolwiek stacjonowały na danej stacji, a których dane znajdują się w naszej bazie.
| Typ | Numer | Obecne / ostatnie oznaczenie |
Stacjonowanie od roku | Stacjonowanie do roku | Stan | Obecne / ostatnie miejsce stacjonowania |
|---|---|---|---|---|---|---|
| 1Aw | 1811 | Bxhpi 00-380034 211–9 | 1974 | nadal | Odstawiona | Rudy |
Dokumenty dotyczące posterunku znajdujące się w Archiwum Enkolu
Uwaga: Zestawienie zawiera listę dokumentów archiwalnych znajdujących się w Archiwum Enkolu wygenerowaną na podstawie słów kluczowych.
Źródła
| Zabytkowa stacja kolei wąskotorowej w Rudach | |
| |
| Poprzednie nazwy: Rauden 1898-1945, Rudy 1945-nadal | |
| Rok budowy | 1898 |
| Cel budowy | Połączenie miast wcześniej nieskomunikowanych kolejowo: Gliwic z Raciborzem
|
| Data wpisu do rejestru zabytków | 1993 |
| Rozstaw szyn | 785 mm
|
| Istniejące linie | Gliwice Wąskotorowe - Markowice Raciborskie |
| Długość czynnego odcinka | 7 km |
| Długość całkowita istniejących szlaków | ~12 km |
| Długość zlikwidowanych linii | ~37 km |
| Stacje styczne z koleją normalnotorową | Racibórz Markowice |
| Inne ważniejsze stacje | Gliwice Trynek |
| ' | |
| Operatorzy | |
| Nazwa Operatora | Okres działalności |
| Górnośląskie Tramwaje Parowe | 1900 - 1945 |
| PKP | 1945 – 1992 |
| Towarzystwo Służby Ochrony Zabytków Kolei Rybnik | 1994 - 2009 |
| Miejski Ośrodek Sportu i Rekreacji w Kuźni Raciborskiej | 2009 - obecnie
|
| ' | |
Zabytkowa Stacja Kolei Wąskotorowej w Rudach – stacja kolei wąskotorowej w Rudach zlokalizowana w kilometrze 41,1 linii kolejowej Bytom Karb Wąskotorowy - Markowice Raciborskie Wąskotorowe[1] Górnośląskich Kolei Wąskotorowych. W latach 1899 - 1945 odcinek, na którym znajduje się ta stacja był częścią kolei Gliwice Trynek - Rudy - Racibórz, a na stacji tej znajdowało się zaplecze techniczne (m. in. lokomotywownia) tejże kolei. Od 19 października 2006 znajduje się na trasie Szlaku Zabytków Techniki Województwa Śląskiego.
Informacje ogólne
Zabytkowa stacja z przełomu XIX i XX wieku znajduje się w Rudach przy ul. Szkolnej 2. Została udostępniona do zwiedzania 24 stycznia 1994 roku. W skansenie zgromadzono wiele eksponatów m.in lokomotywy i wagony. Do 2008 roku Stacją i kolejką opiekowało się Towarzystwo Służby Ochrony Zabytków Kolei Rybnik. Od chwili przejęcia stacji przez gminę, pieczę nad obiektem sprawuje Miejski Ośrodek Kultury, Sportu i Rekreacji w Kuźni Raciborskiej[2].
Wśród atrakcji oferowanych turystom jest zwiedzanie stacji i hali lokomotywowni, przejazd kolejką na trasie Rudy-Paproć oraz Rudy-Stanice Wąskotorowe, a także drezyną na terenie stacji. Od sierpnia 2011 r. organizowane są również przejazdy wyremontowanym w Hucie Pokój parowozem Las49[3]
Kolej wąskotorowa relacji Gliwice – Rudy – Racibórz o rozstawie toru 785 mm została zbudowana w latach 1899-1900 przez przedsiębiorstwo Górnośląskie Tramwaje Parowe. Do połowy lat 60. XX w. wąskotorówka była podstawowym środkiem transportu miejscowej ludności. Od 1945 r. kolejka została przymusowo przejęta przez PKP i włączona do GKW. Ostatecznie linia Rudy – Gliwice została zamknięta w 1992 r.
Historia
Geneza powstania i budowa
Brak sprawnego systemu transportowego na trasie między Gliwicami a Raciborzem zaowocował w 1891 roku pomysłem budowy kolei wąskotorowej Gliwice-Rudy-Racibórz. Z inicjatywą stworzenia sprawnego systemu transportowego wyszła firma "Kramer & Co.". W 1894 r. utworzono Górnośląskie Tramwaje Parowe, które później zostały pierwszym przewoźnikiem na linii. Trwały już wtedy prace przy budowie pierwszej linii tramwajowej Gliwice-Piekary Śląskie. 15 października 1987 roku firma "Kramer & Co." otrzymała koncesję na budowę i eksploatację linii w trakcji parowej a 13 kwietnia 1898 roku Ministerstwo Robót Publicznych nadało tej firmie prawo wywłaszczenia gruntów pod budowę kolei. Linia została otwarta 25 marca 1899r., początkowo na odcinku Gliwice-Rudy. W tym samym czasie połączono stację Nieborowice z Cegielnią "Wilcza" torem o długości 3,7 km. We fragmencie zezwolenia z dnia 25 kwietnia 1900 roku udzielonemu przez Prezydenta Rządowego Opola czytamy:
"Udziela się zezwolenia przy poniższych warunkach na budowę i eksploatację kolejki o charakterze linii bocznej o szerokości 0,785 m z Gliwic przez Rudy do Raciborza dla przewozu osób i towarów za pomocą trakcji parowej dla firmy Oberschleise Dampfstraßenbahn G.m.b.H. Berlin, którą zarejestrowano 21 marca 1894 roku w rejestrze handlowym Królewskiego Sądu Okręgowego I w Berlinie na podstawie ustawy o kolejkach i prywatnych połączeniach kolejowych z 28 lipca 1892 roku, w porozumieniu z Królewską Dyrekcją Kolejową w Katowicach oraz z zachowaniem praw osób trzecich.
§1Zezwolenia udziela się na okres 99 lat."
Z końcem 1900 roku Górnośląskie Tramwaje Parowe otrzymały prawo wywłaszczania gruntów pod budowę kolei od Rud w stronę Raciborza. Następnie do użytku oddany został krótki odcinek Rudy-Paproć (w lutym 1901). W kwietniu 1902 przedłużono linię do Markowic, po drodze budując stacje Szymocice, Nędza oraz Babice. W końcu 17 maja 1903 linia dotarła do ostatniej na linii stacji Ratibor Plania (Racibórz Płonia).
Okres Międzywojenny
Zakupiono 2 wersje parowozów na linie Gliwice Trynek-Racibórz Płonia:
-w 1919 roku zakupiono pawrowóz firmy Borsig Tx6 (układ osi D)
-w 1925 roku zakupiono 2 sztuki parowozów T40 firmy AEG, najsilniejsze parowozy w historii GKW
Po 1945 - w strukturach GKW (za czasów PKP)
Po wojnie cała linia znalazła się w granicach Polski. W 1945 roku po wkroczeniu oddziałów radzieckich rozebrano odcinek torów od Lukasyny do stacji Paproć. Linia siłami kolejarzy i z pomocą żołnierzy WP została odbudowana i przywrócono jej przejezdność. Kursowanie pociągów odbywało się już tylko do stacji Racibórz Markowice, gdyż stacja Ratibor Plania (Racibórz Płonie) została zamknięta 25 maja 1939 roku z powodu powodzi, która przerwała pobliskie wały. Nie została już ponownie uruchomiona, gdyż w 1940 roku do toru łączącego Płonię z Lukasyną dotarła budowa kanału Ulga i nie zdecydowano się na budowę mostu kolejowego dla wąskotorówki, kładąc jednocześnie kres tej linii. W w 1960 roku wyeksploatowano ostatni wagon motorowy na sieci GKW, a 6 lat później zawieszono ruch pasażerski do Markowic. PKP chcąć unowocześnić wąskie tory w Polsce zaczęło sprowadzać lokomotywy Lxd2 firmy FAUR w Bukareszcie. Pierwszą lokomotywownią w Polsce, która otrzymała te lokomotywy była lok. Rudy (1967r.). W 1989 roku przeprowadzono ostatnią większą inwestycje na lini, a mianowicie wybudowano przystanek Gliwice Śródmieście. Zaledwie niecałe 2 lata później zawieszono ruch do tego przystanku (1991.11.04). Zawieszenie kursów pasażerskich na lini nastąpiło na przełomie 1991/92 roku a pociągów towarowych nastąpiło przez rozwiązanie umowy bocznicowej z kopalnią Gliwice 31 grudnia 1993 roku.
Pod władaniem stowarzyszeń
1993-1999 – okres "rządów" Tadeusza Popiela na stacji Rudy przekazanej w opiekę Towarzystwu Miłośników Górnośląskiej Kolei Wąskotorowej. Niestety, Towarzystwo nie wykorzystało możliwości przywrócenia ruchu pasażerskiego na całkowicie przejezdnej (do 1995 roku) linii. Pan Popiel jako prezes Towarzystwa" zasłynął" z wrogości okazywanej miłośnikom kolei chcącym wejść na teren stacji oraz całkowitej ignorancji opinii środowiska polskich hobbystów kolejnictwa i konserwatora zabytków. Zrealizował swój pomysł z serii "Idee fixe": w 1998 wybudowano parowóz Pw53 kosztem zniszczenia 2 unikatowych parowozów: ostatniego czynnego Tw53, wypożyczonego Towarzystwu (pojazd jest własnością Muzeum Górnictwa Węglowego w Zabrzu) i Px48 darowanego Towarzystwu przez PKP. Drugi z parowozów (bez tendra wykorzystanego w parowozie Pw53), po dewastacji, zostaje nielegalnie sprzedany angielskiemu miłośnikowi.
1999.12 – Pod naciskiem opinii publicznej Tadeusz Popiel rezygnuje z prezesury Towarzystwa ustępując miejsca Januszowi Gieruckiemu, etnografowi i muzealnikowi. Katowickie Stowarzyszenie Milośników Kolei przejmuje w opiekę stację Rudy wraz z całą infrastrukturą. Rodzi się koncepcja stopniowego odbudowywania rozkradzionego i zniszczonego szlaku GKW Gliwice-Rudy-Markowice. Wykonywane były remonty lokomotyw oraz naprawy szlaku oraz jego odkrzaczanie
2001.03 – wstrzymanie wszelkich prac, opiekę nad stacją Rudy ponownie przejęło (przy obecności policji) Towarzystwo Miłośników GKW na czele z Januszem Gieruckim, członkowie Stowarzyszenia Miłośników Kolei zostali wyrzuceni ze skansenu, a prezes SMK Andrzej Cichowicz ma zakaz wstępu na stację.
Przejęcie Stacji Przez UM Kuźnia Raciborska
2009.01 - przejęcie obiektu przez gminę Kuźnia Raciborska. Nastały nowe, lepsze czasy po zawiłym zarządzaniu przez stowarzyszenia. Naczelnikiem stacji Rudy zostaje Pan Jarosław Łuszcz. Nowy naczelnik czyni dużo starań o pozyskanie taboru i sprowadzenie go na stację. Wykonano dużo remontów, przywrócono dużo lokomotyw do ruchu, między innymi perłę stacji czyli parowóz Las49-3343
Bocznice
Linia stanowiła trzon transportu towarowego w regionie, z tego powodu posiadała kilka bocznic do różnych zakładów przemysłowych. Wykaz bocznic przedstawia poniższa tabela
| L.p. | Nazwa bocznicy | Data otwarcia | Data zamknięcia |
|---|---|---|---|
| 1 | Cegielnia "Wilcza" | 25 marca 1899 | 1926 |
| 2 | Górnośląskie Koleje Wąskotorowe | 2 czerwca 1905 | 1996 |
| 3 | Kopalnia Węgla Kamiennego "Gliwice" | 1905 | 31 grudnia 1993 |
| 4 | Młyn parowy, późniejsza garbarnia | 1923 | 1945 |
| 5 | stacja normalnotorowa Markowice | 1 lutego 1905 | 1945 |
| 6 | Tartak "Lukasine" | 1930 | |
| 7 | Tartak "Paproć" | 1945 | |
| 8 | Zakład Kruszyw Januszowice, Żwirownia "Babice" | 7 listopada 1977 | 30 września 1981 |
| 9 | Zakłady Chemiczne "Ceres" S.A. | 1 lutego 1905 | 1945 |
| 10 | Zakłady Elektrod Węglowych "1 Maja" (dawniej Siemens) | 25 maja 1939 | |
| 11 | Żwirownia "Arndt & Baron" | 1931 | |
| 12 | Żwirownia "Babice" Gminy Bojków | 1931 | 1937 |
Niezrealizowane projekty
Plany przedłużenia linii do centrum Raciborza nie doszły do skutku, podobnie jak plany połączenia Rud z Kopalnią "Emma" (obecnie Marcel") przez Rybnik czy też pochodzącego z 1901 roku projektu budowy linii z Nieborowic do Czerwionki w której to znajduje się Kopalnia Dębieńsko. Jako fragment sieci tramwajowej, także kolej do Rud miała planowo zostać zelektryfikowana jednak pomysł ten nigdy nie doczekał się realizacji.
Tabor
Historyczny
W pierwszych latach do przewozów ludzi i towarów użytkowano tramwajowe lokomotywy parowe marki Hohenzoller, wycofane z dopiero co zelektryfikowanej miejskiej sieci tramwajowej, które ze względu na swój "miejski" rodowód nie sprawdziły się do ciągnięcia cięższych składów na dłuższych trasach. Już po 5 latach zaczęto więc wprowadzać do ruchu parowozy typowo "kolejowe" - początkowo marki Borsig (oznaczone serią Txb2) które służyły do lat 60-tych, później potężne Tw9. Po wojnie w ramach programu UNRRA dostarczono z USA maszyny serii Pxu które pracowały aż do zastąpienia ich spalinowozami rumuńskimi, kiedy to zostały w większości przekazane na Kujawskie Koleje Wąskotorowe. Podobnej klasy maszynami były polskie Px48 - trzy lokomotywy tej serii służyły na trasie Gliwice - Rudy w latach sześćdziesiątych jednak niewielka moc tych parowozów spowodowała, że przed końcem dekady zostały przeniesione na inne koleje wąskotorowe PKP.
Obecnie
Zestawienie taboru stacjonującego w Rudach:
Parowozy
| Nr fabr. | Typ | Producent | Rok prod. | Nr. Kotła | Prześwit | Oznaczenie | Stan | Uwagi |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 3343 | Las49 | Chrzanów | 1954 | 1655/53 | 785mm | Las49-3343 | Sprawny | |
| 3996 | Tw53/Pw53 | Chrzanów | 1955/1997/9 | 13969/54 | 785mm | Pw53-02 | Eksponat | Przebudowany z Tw53. Tender od Px48. |
| Tw9-8 | Tw9 | AEG | 1924 | 785mm | Tw9-8 | Eksponat | Na stacji znajduje się kocioł służący kiedyś do ogrzewania lokomotywowni a obecnie jest częścią ekspozycji muzeum multimedialnego w hali wagonowni Rudy. | |
| Borsig Bn2t | Bn2t | Borsig | 1929 | 12050/29 | 785mm | 15 | Eksponat |
Spalinowe pojazdy trakcyjne
| Nr fabr. | Typ | Rok prod. | Prześwit | Oznaczenie | Stan | Uwagi |
|---|---|---|---|---|---|---|
| Lxd2-373 | Lxd2 | 1981 | 785mm | Lxd2-373 | W trakcie remontu | |
| Lxd2-08 | Lxd2 | 1981 | 785mm | HP-Lxd2-08 | Sprawny | Lokomotywa sprowadzona z Huty Pokój. Lokomotywa nie posiada górnej lampy oraz posiada malowanie zakładowe. |
| Lxd2-354 | Lxd2 | 1967 | 785mm | Lxd2-354 | Odstawiony | |
| Urządzenie Rotacyjne | Lxd2 | 1967 | 785mm | Urządzenie Rotacyjne (Ex. Lxd2-357) | Odstawiony | Przebudowana na rotacyjne urządzenie do oczyszczania toru w roku 1987 z lokomotywy Lxd2-357. |
| Lyd1-150 | Wls150 | 1966 | 785mm | Lyd1-150 | Sprawna | |
| Wls180-15 | Wls180 | 1971 | 785mm | Wls180-15 | Sprawna | |
| Wls180-36 | Wls180 | 1972 | 785mm | Wls180-36 | Sprawna | |
| 2Wls50-2088 | 2WLs50 | 1970 | 785mm | 2WLs50-2088 | Sprawna | |
| 2Wls50-1836 | 2WLs50 | 1970 | 785mm | 2WLs50-1836 | Sprawna | |
| 2Wls40-1189 | 2WLs40 | 1961 | 785mm | 10 | Odstawiona | Pęknięty blok silnika |
| Wls75-38 | Wls75 | 1967 | 785mm | Wls75-38 | Sprawna | Prowadzi pociągi robocze oraz wykonuje drobne manewry w stacji. |
| Wls75-66 | Wls75 | 1971 | 785mm | Wls75-66 | Sprawna | |
| Wlp50-031 | Wlp50 | 1994 | 785mm | Wlp50-031 | Odstawiona | Przekuta na 785mm. Kiedyś służyła na Kolei Parkowej w WPKiW. |
| Wmd 101 | Wmc | nieznany | 785mm | Wmd 101 | Sprawny | |
| Mbxd2-218 | A20D-P | 1986 | 785mm | MBxd2-218 | Sprawny | |
| Wls40-377 | WLs40 | 1955 | 600mm | Wls40-377 | Odstawiona | |
| Wls40-372 | WLs40 | 1955 | 600mm | Wls40-372 | Odstawiona |
Elektrowozy
| Nr fabr. | Typ | Rok prod. | Prześwit | Oznaczenie | Stan | Uwagi |
|---|---|---|---|---|---|---|
| Siemens | Siemens elektrowóz | 1896 | 785mm | 15 | W Remoncie |
Wagony pasażerskie
| Typ | Zdjęcie | Rok prod. | Prześwit | Oznaczenie | Stan | Uwagi |
|---|---|---|---|---|---|---|
| A20D-P | 
|
1988 | 785mm | Bxhpi 00-450024-236-7 | Odstawiony | Wagon doczepny FAUR Przekazany gminie Kuźnia Raciborska dn. 29.07.1994[4] |
| A20D-P | 
|
1988 | 785mm | Bxhpi 00-450024-237-5 | Odstawiony | Wagon doczepny FAUR Przekazany gminie Kuźnia Raciborska dn. 29.07.1994[5] |
| A20D-P | 
|
1988 | 785mm | Bxhpi 00-450024-238-3 | Sprawny | Wagon doczepny FAUR Przekazany gminie Kuźnia Raciborska dn. 29.07.1994[6] |
| BTxh | 
|
785mm | BTxh 00-320034-313-9 | Sprawny | Wagon Letni Zbudowane na podstawie wagonów Wddxh | |
| BTxh | 
|
785mm | BTxh 00-320034-314-7 | Sprawny | Wagon Letni Zbudowane na podstawie wagonów Wddxh | |
| BTxh | 
|
785mm | BTxh 00-320034-315-4 | Sprawny | Wagon Letni Zbudowane na podstawie wagonów Wddxh. (sprowadzony z PKW Chorzów) | |
| BTxh | 
|
785mm | BTxh 00-320034-316-2 | Sprawny | Wagon Letni Zbudowane na podstawie wagonów Wddxh. (sprowadzony z PKW Chorzów) | |
| BTxh | 
|
785mm | BTxh 00-320034-317-0 | Sprawny | Wagon Letni Zbudowane na podstawie wagonów Wddxh | |
| BTxh | 
|
785mm | BTxh 00-320034-318-9 | Sprawny | Wagon Letni Zbudowane na podstawie wagonów Wddxh | |
| BTxh | 
|
785mm | BTxh 00-320034-319-6 | Sprawny | Wagon Letni Zbudowane na podstawie wagonów Wddxh | |
| BTxhpi | 
|
785mm | BTxhpi | Sprawny | Wagon Kryty "Kibel" Wagon w 2022 roku przeszedł naprawę główną i został przywrócony do ruchu. | |
| BTxhpi | 
|
785mm | BTxhpi 00-220034-311-5 | Sprawny | Wagon Letni "Bytomka" | |
| BTxhpi | 
|
785mm | BTxhpi 00-220034-310-7 | Sprawny | Wagon Letni "Bytomka" | |
| Kdxh | 
|
785mm | Kdxh 00-151344-504-7 | Sprawny | Wagon Brankard Wagon przebudowany z technicznego na osobowy za czasów PKP | |
| 1Aw | 
|
785mm | Bxhpi 00-380034-211-9 | Odstawiony | Wagon Kryty Fabryka Wagonów Świdnica |
Wagony Towarowe (w trakcie uzupełniania)
| Typ | ilość | Prześwit | Typ wagonu | Uwagi |
|---|---|---|---|---|
| Wddxh | 9 | 785mm | Wagon Węglarka | Okazjonalnie można spotkać je w ruchu z pociągami dla miłośników fotografii. |
| Rgdxh | 1 | 785mm | Wagon cysterna | Okazjonalnie można spotkać go w ruchu z pociągami dla miłośników fotografii. |
Bibliografia
- ↑ Dodatek do służbowego rozkładu jazdy Górnośląskich Kolei Wąskotorowych, część I, V i VII. Bytom: Śląska Dyrekcja Okręgowa Kolei Państwowych w Katowicach, 1981, ss. 52 - 53.
- ↑ O kolejce na X Sesji Rady Miejskiej. www.kolejkarudy.pl. [dostęp 2011-10-27].
- ↑ "Las 49" główną atrakcją na kolejce. www.kolejkarudy.pl. [dostęp 2011-10-27].
- ↑ Krzysztof Soida: Kolej Gliwice Trynek - Rudy - Racibórz. Łódź: Emi-Press, 1998, s. 79. ISBN 83-904079-2-2.
- ↑ Krzysztof Soida: Kolej Gliwice Trynek - Rudy - Racibórz. Łódź: Emi-Press, 1998, s. 79. ISBN 83-904079-2-2.
- ↑ Krzysztof Soida: Kolej Gliwice Trynek - Rudy - Racibórz. Łódź: Emi-Press, 1998, s. 79. ISBN 83-904079-2-2.